- Истеъдод ва маҳорати миллат – ин хату забоне, ки бо он сухан мегӯяд ва менависад, ва тамоми ҳаёту фаолият бо хату забонаш мегузарад. Ҳифзи забони модарии тоҷикон бо шарофати равон ба кор гирифтани хатти форсӣ зиёдтар аз ҳазор сол буд ва бояд ба коргирии он оғоз шавад.
Масалан, дар кишвари Ҳиндустон донишмандоне зиёданд, ки хати форсиро натанҳо забони сухан, балки тамаддун мешиносанд. Ногуфта намонад, ки соли 1732 дар Олмон конфронси ҷаҳонии забоншиносон баргузор гаштааст, ки онҳо 3 забонро : “Юнонӣ, Форсӣ ва Лотиниро забонҳои байналмилалӣ шинохта будаанд”. Фридрих Энгелис ба ҳамболи худ Карл Маркс муаллифи “Капитал” бозгӯ дошт хоҳиши нафареро, ки “барои ҷаҳониён забони ягона ихтироъ шавад”. Карл Маркс посух медиҳад . ки чунин забон ҳаст ва он форсӣ ( persian) аст. мебошад. Дар идора кардани мардум ва ҷумҳурии Тоҷикистон хати форсӣ,бо Қарори Маҷлиси Намояндагон, ҳатмӣ бояд бошад Қарор бо имзои Идизода Файз Файзалӣ, раиси Маҷлиси Намояндагон қобили қабул мебошад, ки мақомоти назоратӣ – Вазорати маориф ва илм, ва мусоидатгар– кумитаи телевизиону радио кишвар бошанд. Бо Исмоили Сомонӣ, поягузори давлати миллии тоҷикон ифтихор дорем ва маҳз хатту забони форсӣ аввалтарин мерос аз онҳо мебошад
Хати бобоӣ, бимбандии хавфи шикасти истиқлолияти давлати миллӣ аст ва ҳифозатгари гӯиши форсӣ барои тоҷикони Осиёӣ Марказӣ, дар муқобили ҷабри феодализм, капитализм, империализм, пантуркизм ва шовинизми русӣ мебошад. Вале коммунизм бо фишор овардан ба гардан аз панҷаи тоҷикон хатро дур партофт, ки ҳамчунон қаноатмандии пантуркизм буд. Муттаассифона, ба фаъолияти хату забони форсии тоҷикон гурӯҳи коммунистони Руссия ва қабилаҳои пантуркизм муқобилиятҳои сангинро анҷом додаанд ва махфиёна идома медиҳанд- мисол, ки тоҷиконро дар Афғонистон Толибон қатл мекарданд, дар Тошканд ӯзбекон 04.08.2022 бо зону нишаста, “онҳоро қаҳрамон шинохтанд”.
. Аввалин муборизаҳои ваҳшиёна,- тавре, ки дар китоби “ Фитнаи Инқилоб” – и Академик Муҳаммадҷон Шукуров омада аст, – бо таммадуни форсизабон муҳорибаҳои яроқнок соли 1921 – и мелодӣ дар шаҳри Бухоро ба амал омадааст, ки фиристодагони коммунистони Руссия Фрунзе ва Куйбишев, шаҳрро бо 11 ҳавопаймо бомбаборон карда, истифодаи хату забони форсиро манъ эълом намуда, фаъолияти тамоми мактабҳо, коргузориҳо ва матбуотро бо забонҳои русӣ ва Ӯзбекӣ табдил доданд ва натиҷаҳоро “инқилоб” мегуфтанд. Барои тоҷикон бо забони модарӣ гап задан мутлақо ҷиноят дониста мешуд, тоҷике бо форсӣ таккаллум мекард, ӯро ҷарима мебастанд, ё ҳабс мешуд. Аз берун инқилобу ба сари ҳокимият Пантуркизмро овард”. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1929 хати форсӣ, бо қарори Маскав манъ карда шуд ва дар ивази он ҳарфҳои лотинӣ мавриди истифодаи тоҷикон то соли 1937 буд, ки аз ҳамон давра хати сирилик зӯран ва то ин рӯзҳо амал дорад. Дар ҳоле, ки аз соли 1939 дар мактабҳои тоҷикӣ хати форсиро ҳафтае 1-2 соат меомӯзанд, гуфтори талаффузи гурӯҳи калону хурди тоҷикон хубу хубтар нагардид. Ҳақиқатро гуфтану такрор кардан зарур аст, ки танҳо тоҷикон ҳаққу ҳуқуқи дар бораи тақдири забони форсӣ андеша гуфтанро дорад. Нафароне муқобили хати форсӣ, натиҷагирии даврро баён карда,Тоҷикистонро “пеш рафта истодааст” мегӯянд, ки масхарабозӣ аст ва истифодаи ҳамин ибораҳо аз туркии “Кетиб турупту” мебошад”, ва иллат дар кирилик будани хат нуҳуфтааст Яке аз аъзои ҳукумати иҷроия, ки тоҷик нест, январи соли 2013 дар конфронси матбуоти изҳор дошт, ки” муқобили аз кириллик бозгаштан ба хати форсӣ мебошад. Ба коргирии форсӣ ба қафо баргаштан аст”.
Алҳол моҳи июли соли 1999 дар ҳафтаномаи“Иттиҳод” соҳибсухан иброз доштам, ки агар кас бо форсӣ бинависад, паси гӯши ӯ, нидои хушбаёнӣ, хуб диданӣ ва адаб аз майдони Квант мерасад. Рӯзномаҳои хуби тоҷикӣ ҳастанд, маводи ҳар шумораи рӯзномаро пурраву ихчам мавриди диду хондан намебошанд, доираи хонандагон, ба иллати сирилик будани хат, хеле маҳдуд мебошад, Форсизабонон ҳатто хабарҳои илмии бо хати сирилик чопшударо намебинанд, намехонанд ва аз онҳо гила натавон кард.
Падидаи пурқудрат, ки алҳол майи соли 2001 глобализми иттиллотӣ номидаам[1], бо спутникҳои, масалан, кишварҳои ҳамсоя дар кори ба забони “хонагӣ” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон табдил гаштани тоҷикӣ, нишонрастарин нақшаҳоеро баҷо меоранд, баъзе аъзои Ҳукумат ва бисёр ашроф метавонанд, худ ва моро дар ивази такрор ба такрор, “Сино, Б. Ғафуров, Айнӣ дорем” – гӯён, тадбиру реализми амалро побанди мавҷи беҳуда созанд, ки ҳамин раванд худ низ нақшаҳои баъзе аз кишварҳо мебошад.
Китобу маҷалаҳо ва иттиллоти нашри Ҷумҳурии Тоҷикистонро ягон кишвару шаҳрванди хориҷӣ намехонад, дар бисёр муассисаҳо маҳдудшуда мебошад. Метавон гуфт дар ин давра бо сирилик забони тоҷикон, “хонагӣ шудааст”, Дар амал хавфу иллати хатти кириллии забони миллат, чеҳра ва гуфтугӯҳои тоҷиконро байни турктаборон ва хитойзабонони Осиёи Марказӣ ва Шарқӣ, парешон ва нопадид месозад. Абулқосим Фирдасӣ гӯшрас кардааст “ Бикуш оташи хурд пеш аз газанд, Ки гетӣ бисӯзад чу гардад баланд”. Заруртарин тадбири мустаҳкам кардани Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон эҳё ва аз январи соли 2026 дар мактабҳо ҳамеша ба коргирӣ ва хондану навиштани хату алифбои форсӣ мебошад.
Барои фаҳмиши тоҷикон, бомаҳораттарин драмманавис ва созандаи филм Сафарбеки Солеҳ,- ҷавонтоҷики донову боадаб (афсӯс, ки фавтид) ба соҳиби китоби “Муждаи Субҳ” расму гуфтаҳои худро ҳадя ба мо мондааст, – мавриди фаъолияти хеш, хулоса дорам: “Бо хати кирилик дар Тоҷикистон ва ҷаҳон кореро анҷом дода намешавад!”.
Масалан, ду ибораи алоҳидаи феълро (Бурда расондан) сирилик мепайвандад, хатти форсӣ намегузорад, ё дар муқобили сирк бинои бонк ҳаст, ки болои он сирилик имкони дод ҳарфҳои кӯтоҳ ССБ омадаанд, аммо бо хатти форсӣ “Бонки саҳҳомӣ – содиротӣ мебуд”. Пас аз Б, К ва Р бо ксирилл қоида аст навиштани ҳарфи “У, А” (рафтан, рабудан, нарафтан, кунҷит, ҷойгиркунӣ), ки талаффуз дахл мешавад, ва мавриди истифодаи хатти форсӣ нест. Дар ибораҳои сирилик, пас аз м, р, д ҳарфи “а, у”( ман, мардум, рафтан), навишта мешавад, ки дар хатти форсӣ нолозим аст. Чанд ҳарфҳои алифбои бофтаи сирилик, масалан, (Қ,Ғ,Ҳ,Ӯ,Ӣ) дар худ думчаҳои нолозимро доранд, ки дар барномаҳои интернетӣ чанд монеъа ба суръати анҷомгирии иттиллоот вуҷуд дорад. Аз ин иллат, Муҳаммад Муродов, мудири бахши шинохти лигвинистии Кумитаи ҳукумати ҶТ «Забон ва ибораҳо» барои «Азия плюс» аз 28/01/2013 бо забони русӣ исбот карда буд, ки «баргаштан ба хати форсӣ ҳатмӣ, хати сирилик пурра ва бесаҳв наметавонад шигифтангезии забони моро ҷараён мебахшад, солҳои тӯлонӣ сипарӣ шуданду ҳоло граматикаи мукаммали сирилики забони тоҷикӣ анҷом нагирифтааст».
Беҳуда, Эрик Зелтсман, корманди сафоратхонаи Амрико аввали июли 2014 нанавишта буд,, ки “ дар Тоҷикистон ҳанӯз ҳам умури идории шӯравӣ побарҷост”.
Аз зарурияти баргаштани тоҷикони Тоҷикистон ба хати форсӣ зумрае аз олимону коршиносон сад соли охир навиштаанду менависанд. Муродзода, муаллим аз Ӯротеппа (ҳоло – Истаравшан) алҳол соли 1933, зимни вокуниш аз манъ гаштани хати форсӣ дар соли 1929 навишта буд, ки «барои тоҷикон фаъолият бо хати форсӣ, кор бо тиллоро мемонад» ва маъно, ки донандаи хати форсӣ алҳол ҳунарманду доро аст.
Дар авҷи глобализм фақат хати форсӣ пайвандгардии иттилоотӣ ва фарҳангиро ҳамвор месозад, ки раҳгум нагардем. Файзулло Боқизода дар ҳафтавори «Дишидак» 29 майи 2013 навишта буд, ки «бар мо айб аст, ки бо хати бегона даъвои Истиқлолият, даъвои забону фарҳанги қадима намоем.
На камтар дар 1200 соли охир забон ва хати форсӣ, чун мағзи тамаддуни Ориёно, имкони рушди мағзи сарро ҳамвор месозад рӯҳи соҳибзабонро озод медорад. Интернет гуё барои хати форсӣ офарида шуда бошад. Хати форсӣ, – гуфта буд барои радиои ВВС 11/05/2005 профессори Донишгоҳи Деҳлӣ, -яке аз эҳёгарони садову симои ҷавонии олам мебошад.
Агар тоҷикони Тоҷикистон бо хати форсӣ матбуоту мактабдор бошанд, ҳамеша робитаҳои муштараку фарҳангии мустақими онҳо бо Ирону сарзамини Хуросон хуб сурат мегирад, илмдор анҷом мегирад, хондани китобу дастнависҳои якдигар байни тоҷикони вилояти Бадахшони кӯҳии Тоҷикистон бо тоҷикони мавзеъҳои Бадахшону Дарвози Афғонстон осон мешавад. Ҷ Т барои тоҷикони ҷаҳон бояд намунаи фарҳанги бошад. Дар Хитой 56-60 ҳазор тоҷикон мезитанд, ки мактабу матбуоти онҳо бо форсӣ аст. Дар Покистон 9-10 миллион тоҷикон ҳастанд., ки дар шиносномаашон сабт шуданд.Солҳои охир онҳо дар ҷустуҷӯи хеш мебошанд. Дар Ӯзбекистон на кам аз 10 миллион тоҷик ҳастанд. Ӯзбекҳо бо хати лотинӣ мактабу матбуот доранд.Тоҷикон бо хати сирилик хавф доранд. Аз лотини шуданӣ хати забони онҳо. Мавриди дар Ҷ Т ба кор гирифтанаҳ хати форсӣ тоҷикии кишварҳои номбурда такягоҳи фарҳангӣ, метавон гуфт сиёсӣ меёбад. Бо хатти форсӣ фаъолият дошта бошем, бо сухан, баёни илм, шеъру мусиқӣ, бо дар чорчубаи илм анҷом додани тарбияи ҷавонон, роҳбарӣ, кор, меъмориву сохтмони иншоот, хизматрасонӣ, истеҳсоли мошину техникаи парвозу иттилоотрасонӣ ва молу масолеҳи бозоргир одамонро шод гардонида, ғами дилро дидаву чида гузар метавон кард.
Профессор, академики Академияи Илмҳои ҶТ Мӯсо Диноршоев, ки хатмкардаи донишгоҳи Москва будаанд, дар шумораи 1394 ҳафтаномаи “Тоҷикистон” аз 30 сентябри соли 2020 изҳори андеша сохтанд, ки “ ҷонибдори ба хати форсӣ гузаштани Тоҷикистон ҳастам, охирин китобҳои Ғарб дар Ирон дар камтарин фурсат ба хати форсӣ баргардонида мешаванд, ба хати форсӣ гузаштан, тоҷикон имкони ба осонӣ мутоила кардани онҳоро хоҳанд дошт”.
Дилнишин буд, ки телевизиони Ирон рӯзи 06.09.25 дар яке аз толорҳои барҳавое, ки лабрез аз шунавандагон буд, арҷгузориҳо, таҳлилҳои бамавриди олим, мунаққид Суҳроби Мустафоро пахш кард, ки наздики 2 соат ҳолати сиёсиву иқтисодӣ ва тавоноии кишварҳои Ҷаҳони геосиёсӣ, бахусус, Иронро бозгӯ мекард. Ба дили шунавандагони форсизабон олим – Суҳроби Мустафо андешаҳо ва далелҳоро оромона ҷой мекард, умед ёфтанд ба Ироне, ки дар баробари Амрико, Хитой, Руссия фаъолияти заиф шуданро, – ҳатто, пас аз 12 рӯзи бомбаборонҳои соли 2025 – и Исроил ва Амрико шукрона надорад, бо шарофати ки нигаҳбонии “Тангии Ҳурмуз”, ”Бобулдара” аст ва забони форсии тамаддуновар” мавриди истифода мебошад.
Фахриддини Холбек, коршиноси масоили сиёсиву фарҳангӣ июли соли 2008 барои ҳамагон гуфтааст, ки “мо тезтар ё дертар маҷбурем ба хати бобоӣ баргардем. Агар мо ин амалро анҷом надодем, фарзандони мо ба хати ниёгон ночор бармегарданд”, – пешгӯӣ дорад Ф. Холбек.
Рӯзноманигор Рауфи Азиз моҳи июни соли 2009 дар «Фараж» навишта буд, ки «хушбахтона, забони форсӣ дар радифи 10 забони бузург шомил аст ва тоҷике, ки алифбои ниёгонро медонад, тавассути он илм омӯхта метавонад. Салоҳияти забони моро хати ниёгон даҳчанд намуда, дар омӯзиши фанҳои дақиқ бо забони модарӣ барои толибилмон имкони бузурге фароҳам меорад. Дар замони ҷаҳонишавии фазои иттилоотӣ хати ниёгон мавқеи бузург дорад. Он ҳама зебоии забони модарии моро фақат алифбои бобоӣ метавонад ҷилва диҳад ва баёнгар бошад». Тоҷикон, масалан, дар Хуросон медонанд (ба бахти мо низ мебошад), ки агар онҳо муваққатан аз хати форсӣ рӯй гардонанд дер монанд, онҳо худ ва фарзандони худро аз фонуси фарҳанги Ориёно маҳрум мегардонанд, чунки аз он равшании маънавии мағлуб набуданро меёбанд.
Хати форсӣ каждум нест, ки моро бигазад – ин хатест, ки Рӯдакиро, Фирдавсиро ба мо расондааст! Ин зеботарин намунаи хат дар миёни хатҳои боқимондаи ҷаҳон аст», – мегӯяд Файзулло Боқизода. Олим ва коршинос Сафар Абдулло, ки дар Алмаато кору зиндагӣ дорад, дар 10 соли охир борҳо зарурияти илмии баргаштан ба хати форсиро исбот кардааст.
Сайфиддин Назарзода, доктори илмиҳои филологӣ моҳи сентябри 2008 баёни хулосаи илмиро дошт, ки аз соли 1929 дар Тоҷикистон манъ кардани хати форсӣ, ба ин натиҷа овард, ки мақсадҳои илмӣ ё фарҳангии ин миллат дуруст анҷом нагирифта монданд».
. Аз рӯзи нашр мешудаи қарори Маҷлиси намояндагон дар бораи “ бакоргирии хати форсӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” мо, тоҷикон, ба худшиносӣ бозмегардем. Қарори “Эъё ва пурра бакоргирии хатту забони форсӣ, раиси Маҷлииси Намояндагон бо имзои Шумо, Файзалии Файзи арҷманд ва мӯҳри давлати Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳама нақшаҳои ғайриинсонӣ ва гайриилмии Куйбишев ва Фрунзе, набардҳои 104 сол қабл будаи намояндагони коммунистони Руссия ва пантуркизмро муқобили форсизабонони тоҷик беасос месозад, ва Қарори Маҷлиси Намояндагон соли 2025 ганҷинаи худҷӯӣ, худогаҳӣ ва худшиносӣ тоҷикони Ҷумҳурии Тоҷикистон мешавад.
Агар қарори Маҷлиси Намояндагон қабул ва эълом нагардад, дар он ҳолатҳо чораи ҳифзи тоҷикии зану шавҳар фақат бо фарзандон омӯхтан, азбар кардани 32 ҳарфи хатти форсӣ ва ҳамеша бо форсӣ навиштан ва хондани онҳо мешавад. Бовар дорам, ки занҳои тоҷик ба ҷавонон омӯзонидани хатту забони форсиӣро фаъол, рангин месозанд.
Дар асл, эҳёгардӣ ва бакоргирии қонунии хатту забони форсӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи Иттиҳоди Шӯравӣ дар амал буд. Масалан, соли 1989 гурӯҳи калони донишмандон ва ҷавонон тоҷик дар майдонҳои пойтахт гирд омада, ҳифзи забони модарӣ- форсӣро талаб доштанд. Баҳс буд дар атрофи қонуни забон форсии тоҷикӣ номида шавад. Тавре, ки академик Муҳаммадҷон Шакурӣ рӯзи 14.07.2014 дар ҳафтаномаи “ Самак” зикр намудаанд, ки фиристодаи ҷавонон ва ашрофони тоҷик академик Акбар Турсун меравад соли 1989 пеши роҳбарон. Қаҳҳор Махкамов, ӯро пазируфт, қонунро имзокарда ризо шуд, ки дар паҳлуи калимаи тоҷикӣ, дар матни “ Қонуни забони давлатӣ”, ибораи “ Форсӣ бо алифбои форсӣ сабт мегардад ва ҳамин тавр шуд. Қаҳҳор Махкамов муддати 4,5 моҳ моддаҳои қонун забони давлатӣ будани форсиро бо масъулони Маскав мувофиқ ва собит месозад ва он нашр шуда буд.
Раиси ҷумҳур, Қаҳҳор Махкамов, рӯзҳои Наврӯзи соли 1991 қатъиян нақша дошт, ки аз аввали сентябри соли 1991 бо фармони худ пурра матбуот, коргузориҳо ва ҳуҷҷатгузориҳоро бо хати форсӣ татбиқ мешаванд, як рӯз дер монд. Бо сардории Шуҳрат Музаффарович Султонов иктишофи хориҷӣ фаъол буд- ки вакилони Шӯрои Олӣ дар чанд соати августи соли 1991, бо шикасти Конститутсия, истеъфои ӯро эълом ва ӯро аз толор берун карданд.
Соли 2008, ногаҳон, ҳамон Султонов Шуҳрат, ки мушовири Ҳукумати марказӣ буд, Фармон “дар бораи пурра омӯхтани забонҳои русӣ ва инглисӣ” – ро нашр шуд. Агар аз натиҷаҳо гӯям, ҳатто як дарсади ҷавонҳо ҷойи корӣ наёфтанд, балки тамоми эъломияҳо, овезаҳо дар кишвар бо инглисӣ, русӣ ва туркӣ, бисёр ибораҳои тоҷикӣ бо алифбои лотинӣ навишта ва овезон мебошанд, ки дар асл нодаркор будани хатти сириликро намоиш додан аст ва заифтар гаштани истиқлолияти милли тоҷикон ва носипосӣ ба хату забони форсиро нишон медиҳад.
Талхтар аз ҳама, (пас аз муддати тӯлонӣ гузаштан аз Маҷлиси вакилон), Телевизиони Тоҷикистон сабтҳоро пахш мекард, ки бо пойфишории ҳамон Шуҳрат Музаффарович Султонов 05 октябри соли 2009, ҳамапурсии шаҳрвандонро анҷом надода, “Қонуни забони давлатӣ соли 1989 бекор карда шуд. Дар он замон қонуни забони давлатӣ кишвар, “забони форсӣ” буд, ки савгандшиканӣ мебошад. Корманди ВВС, Муҳидинни Олимпур ягона шахсе будааст, ки аз носипосиҳои вакилони Маҷлиси Намоядагон ба Қонуни соли 1989 – ро мегуфт, ки пас аз 3 рӯз тани беҷони ӯро дар Душанбе пайдо кардаанд.
- Беҳбудии ҳифзи истиқлолияти давлати миллии мо, ниҳодсозӣ, ислоҳоти сохторҳои Ҳукуматро тақозо дорад, бинобар имрӯз мукаммалтарин сохтор “Нахустниҳоди ҳифзи истиқлолият ва танзими низоми давлатдорӣ” пешниҳод мешавад.
Дар Қонуни асосӣ, Конститутсия бо ҷойи “Президент”, бояд моддаи “Нахустниҳоди ҳифзи истиқлолият ва танзими низоми давлатдорӣ” “ҷойгир гардад, ки аз 23 нафар тоҷикони донишу таҷрибдортарин аз минтақаҳои ҷумҳурӣ (ба истиснои Раисони Ҳукумати иҷроияи вилоятҳо ва кишвар) бо қарори Маҷлиси намояндагон ташкил ёбад, то Нахустниҳод нигаҳбону ҷавобгӯӣ бошад.
Давлатдорӣ “Дунёи низом” мебошад. Масалан, хеле мушкиписанд аст Низоми асъорӣ(пулӣ),лаҳзаҳои ворид кардани асъори нав дар ивази пули дар муомилот гардишдошта.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон се (3) маротиб асъори нав, пулҳои дар муомилот гардишдоштаро иваз кард, масалан, соли 1994 ҳазор рубли Иттиҳоди Шӯравӣ бо як рубл Руссия иваз шуд. 10 майи соли 1995 якҳазору дусад рубл Руссия бо “як рубл пули тоҷикӣ” нарх дошт; 02”.01.соли 2000 ҳазор рубл тоҷикӣ ба як сомонӣ баробар дониста шуд. Бо пешниҳод коршиносе бояд январи соли 2000 дар муомилот 44, 2 млрд. сомонӣ мебуд, вале бо қарори Комисия дар муомилот 86, 8 миллион сомонӣ гардиш гирифт.Дар умум, мавриди 3 бор дар муомилот иваз шудани асъорҳо, ,ба ҳаҷми 3200 (сеҳазору дусад баробар) орду нон, пул ва дороиҳо, бунёдҳои асосии шаҳрвандон ва корхонаву муассисаҳо ба фано барбод рафт, вале касе айбдор дониста нашуд.
Холмаҳмад Азимов,
собиқ ходими давлатӣ дар солҳои 1990 – 1994
