Муқаддима:
Таърихи рӯзномаҳои форсизабон дар Ҳиндустон саргузашти ҷолибе дорад, ки забон ва фарҳангу сиёсатро ба ҳам мепайвандад ва равандҳои иҷтимоиву сиёсиро дар ин кишвар инъикос мекунад. Навиштани рӯзнома ба забони форсӣ ва нашри он ҳанӯз дар аҳди сулолаи Темуриён оғоз шуда, он ба рамзи донишу нуфуз табдил ёфт.
Император Акбар (1556–1605) асосгузори низоми расмии хабаррасонӣ бо номи «Ахборот» буд. Ин низом дар замони Ҷаҳонгир ва Шоҳҷаҳон идома ёфт ва дар даврони Аврангзеб тавсеаи бештаре касб кард. Ҳадафи асосии «Ахборот» дар аҳди Акбар интиқоли саривақтии маълумот аз музофот ба марказ буд, то император тавонад назорати муассирро бар тамоми империяи худ таъмин намояд.
Бо омадани англисҳо ва густариши ҳукмронии мустамликадории Бритониё, нақши рӯзномаҳо тағйир ёфт. Онҳо дигар на танҳо сарчашмаи ахбор, балки минбаре барои баён кардани орзуву дард ва ранҷу шикояти мардум гардиданд. Дар ин рӯзномаҳо масъалаҳои муҳими ҷомеа, аз ҷумла усули таълим, ҳуқуқи занон ва беадолатиҳои мустамликадорон мавриди баҳс қарор мегирифтанд.
Ин таҳаввулот нишонгари он буд, ки рӯзномаҳои форсӣ на танҳо бозгӯйи воқеиятҳои сиёсӣ буданд, балки воситаи ҳифзи ҳувият ва фарҳанги мардуми маҳаллӣ низ ба шумор мерафтанд.
Гарчанде оғозгари рӯзноманигории муосир дар Ҳиндустон як бритониёӣ Ҷеймс Август бо таъсиси «Бенгал газет» дониста мешавад, аммо нақши Чарлз Вилкинс ва як марди банголӣ Пунҷанан Кармаркар дар таҳияи шрифти форсии он муҳим арзёбӣ мешавад, зеро он заминаи нашри нахустин рӯзномаи форсӣ дар Ҳиндустон бо номи «Миръот-ул-ахбор»-ро гузошт. Рӯзномаи мазкур 12 апрели соли 1822 бо талоши Роҷа Раммоҳан Рой ба нашр расид.[1] Ин рӯзнома дорои мундариҷаи гуногун ва фарогир буд, ки ахбори маҳаллӣ, миллӣ ва байналмилалиро дарбар мегирифт ва масъалаҳои муҳими сиёсиву иҷтимоиро ба миён мегузошт. Аз ҷумла, масоиле чун сиёсати мустамликадорон, издивоҷи ноболиғон ва ҳуқуқи занон мавриди муҳокима қарор мегирифтанд. Хусусияти хоси ин рӯзнома истифодаи фаровони калимаву истилоҳоти арабӣ буд, ки бо иқтибосҳо аз Қуръон ва ҳадисҳо ғанӣ мешуд.[2] Ҳадафи аслии он – расонидани иттилооти босифат ба хонандагони таҳсилкардаи Ҳиндустон ва форсизабонони ин кишвар буд. Матолиби рӯзнома ба забони форсӣ – забони дар он замон хеле маъмул ва роиҷ буд – пешниҳод мегардид. Ба гуфтаи пажӯҳишгар Бейлӣ, рӯзнома ҳатто таълимоти баъзе мубаллиғони масеҳиро зери тозиёнаи танқид гирифта, бо хурофоту одатҳои зараррасон мубориза мебурд.
Роҷа Рам Моҳан Рой дар шумораи аввали рӯзнома менависад: “Мақсади ман аз роҳандозии ин рӯзнома ин аст, ки ба мардум бояд чизе пешниҳод гардад, ки таҷриба ва фаҳмиши онҳоро афзун созад, дар рушди иҷтимоии онҳо саҳм гузорад ва мақомотро бо зиндагии воқеии мардум ошно намояд; то ин ки мардум қонун ва одатҳои ҳокимонро бишносанд ва ҳокимон тавонанд мушкилоти тобеонашонро сабук намоянд”.
Пас аз «Миръот-ул-ахбор», рӯзномаҳои «Ойинаи Сикандарӣ», «Ҷоми Ҷаҳоннамо» ва «Шамс-ул-ахбор» низ ба саҳна омаданд. Аз ҷумла, «Ҷоми Ҷаҳоннамо», ки таҳти таҳрири Мавлавӣ Икромалӣ ба табъ мерасид, ахбори муҳимеро аз Ҳиндустон, Эрон ва Афғонистон дар бар мегирифт ва ба платформаи муҳими мубоҳисаҳои сиёсиву иҷтимоӣ табдил ёфт. Ин рӯзнома ба ҳамгироии форсизабонон ва мусулмонони минтақа бо ҷаҳон мусоидат мекард.
Нархи ҳар шумораи «Ҷоми Ҷаҳоннамо» ҳашт анна буд ва обунаи моҳона се рупияро ташкил медод. Барои муқоиса, рӯзномаҳои урдузабон бо нархи як рупия дастрас буданд. Мухотаби он асосан хонандагони англис, хусусан онҳое, ки дар шаҳри Колката (Калкутта) зиндагӣ мекарданд, буд. Нашри он бисёр маҳдуд буд, дар ҳафта танҳо 22 нусха аз он чоп мешуд ва дар худи Колката 13 нусха паҳн мегардид. Боқимондаи он ба шаҳрҳои Аврангобод, Рангун, Банорас, Фотеҳпур, Гвалиор ва Деҳлӣ фиристода мешуд.
“Бенгал Ҳералд” низ бо ташаббуси Роҷа Рам Моҳан Рой ба миён омад ва аҳамияти вижа дошт. Зеро, аввал – он зери роҳбарии муштараки як бритониёӣ (Роберт Ҷери Мартин) ва як ҳиндӣ (Нил Ратан Бадер) нашр мегардид, ва дуюм – бо се забон: форсӣ, урду ва ҳиндӣ ба табъ мерасид. Ҳафтанома иборат аз 16 саҳифа буд ва ба ду қисм ҷудо мешуд: қисми аввал ахбори Аврупоро фаро мегирифт (бе сарлавҳа), дар ҳоле ки қисми дуюм – таҳти унвони “Қисмати Осиё” – ба ахбори Осиё бахшида шуда буд.
Ҷараёни рӯзноманигории форсӣ дар нимаи аввали асри XIX бо таъсиси рӯзномаи «Коҳинур» дар соли 1822 боз ҳам қавитар гардид. Ин ҳаракат на танҳо як шакли нави хабаррасонӣ буд, балки заминаи бедории фикрии ҷомеа ва ташаккули афкори оммаро гузошт. Дар ҳамин замон шахсиятҳои таъсиргузоре чун Аллома Иқбол зуҳур карданд, ки суханрониҳо ва навиштаҳояшон насли нави равшанфикрон ва фаъолони иҷтимоиро илҳом мебахшид.
Соли 1833, Мунши Воҷид Алихон нашрияи «Зубдат-ул-ахбор»-ро таъсис дод, ки бо сабку мазмуни баланд ва пуштибонии панҷ ҳоким ва як тоҷири сарватманд сазовори эҳтиром гардид.
Дар ҳамин давра, рӯзномаи «Содиқ-ул-ахбор» низ дар матбааи “Дор-ус-салом”-и Деҳлӣ ба табъ мерасид, гарчанде ки теъдоди нашри он маҳдуд буд.
Яке аз рӯзномаҳои дигари маъруфи форсизабон – «Ҳубб-ул-матин», соли 1885 дар шаҳри Колката аз ҷониби Сайидҳасани Низомӣ таъсис ёфт. Ин нашрия рамзи идомаи анъанаи ғании рӯзноманигории форсӣ дар Ҳиндустон маҳсуб мешавад. «Ҳубб-ул-матин» ба масоили муҳими иҷтимоӣ, омӯзишу парвариш ва дифоъ аз ҳуқуқи ҷомеаи форсизабон бахшида шуда, дар шаклдиҳии афкори омма таъсири амиқ гузоштааст.
Бо афзоиши шумораи нашрияҳои форсизабон дар охири асри XIX, рӯзномаҳо тадриҷан нуфузи худро аз доираи нухбагони фикриву фарҳангӣ берун бурда, оммаи васеи аҳолиро фаро гирифтанд. Онҳо дар таблиғи рӯҳи миллатгароӣ, ислоҳоти иҷтимоӣ ва бедории фикрии ҷомеа нақши муассир бозиданд.
Дар ин давра, Серампур – шаҳраке дар канори Колката – ба маркази муҳими рӯзноманигории форсӣ табдил ёфт. Нашрияҳое, ки дар ин ҷо чоп мешуданд, фазои иттилоотии он замонро боз ҳам ғанитар мекарданд. Вале, бо мурури замон, бинобар коҳиши будҷа, маблағгузории ҳукуматӣ қатъ гардид, ки боиси аз кор мондани фаъолияти аксари нашрияҳои форсизабони Серампур шуд.
Бо вуҷуди ин, мероси онҳо ҳамчун сафинаи андеша, забон ва мубориза барои ҳақиқат боқӣ монд.[4] Нашрияҳои форсизабон дар Ҳиндустон танҳо расона набуданд – онҳо ба мактаби бедорӣ, парвариши андеша ва арсаи рушди маънавии ҷомеае табдил ёфтанд, ки бо забон, фарҳанг ва ҳувияти худ ифтихор мекард.
Бо афзоиши рӯзномаҳои форсизабон дар Ҳиндустон, ин нашрияҳо на танҳо қишри зиёии форсизабон, балки табақаҳои васеътари ҷомеаи ҳиндиро низ ба худ ҷалб намуданд. Онҳо дар таҳкими рӯҳияи миллигароӣ ва ташвиқи ислоҳоти иҷтимоӣ нақши калидӣ бозиданд.
Аз ҷумла, «Фарҳанги Ҳинд», ки соли 1835 аз ҷониби Мирзо Муҳаммад Қазвинӣ таъсис ёфта буд, бо матолиби гуногун — аз адабиёт то сиёсату фарҳанг — саҳми муҳиме дар тарвиҷи адабиёти форсӣ ва баланд бардоштани сатҳи маърифати мардум дошт.
Дар соли 1860, Сайид Амир Алӣ рӯзномаи «Ҷомеъ-ул-улум»-ро таъсис дод, ки ҳадафаш огоҳ кардани мардум аз масоили рӯз ва тарғиби ислоҳоти иҷтимоӣ буд. Ин рӯзнома ба як минбари муҳими баррасии масъалаҳои динӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ табдил ёфт.
Кешаб Чандра Сен, яке аз ислоҳталабони маъруфи Ҳиндустон, бо нашрияи форсизабони «Таҳзиби Нисвон» (таъсис – 1868) робита дошт. Ин нашрия бо таваҷҷуҳи хос ба ҳуқуқи занон ва масоили иҷтимоӣ, барои тарвиҷи таҳсил ва тавонмандии занон хидмат мекард ва садоқати Сенро ба арзишҳои адолат ва баробарӣ нишон медод.
Нашрияи муҳими дигар – «Ахбори Ҳинд» (соли таъсис 1900), ки дар он Мавлоно Муҳаммад Алӣ Ҷавҳар ва дигар мутафаккирони сиёсӣ фаъолият доштанд. Бо шарҳи амиқи масъалаҳои сиёсӣ ва интиқод аз беадолатиҳои ҳукумати мустамликадор, рӯзнома мардумро ба иштироки фаъол дар ҳаракатҳои истиқлолхоҳӣ даъват мекард.
Соли 1885, Сайид Ҳасани Низомӣ рӯзномаи «Ҳубб-ул-матин»-ро таъсис дод, ки ба зудӣ ба яке аз бонуфузтарин нашрияҳои форсизабон табдил ёфт. Он масоили муҳими иҷтимоӣ, маориф ва ҳуқуқи ҷомеаи форсизабонро дар маркази таваҷҷуҳ қарор дода, инчунин рӯйдодҳои муҳими минтақа, аз ҷумла Инқилоби машрутаи Эронро фаро мегирифт. Ин рӯзнома бо муҳокимаҳои сиёсӣ ва иҷтимоии худ, минбари бедории фикрӣ ва пуштибонӣ аз ҳаракатҳои демократӣ гашта буд.
Аз ҷумлаи нашрияҳои маъруфи адабӣ, рӯзномаи «Ғазал», ки соли 1835 аз ҷониби Ғуломалӣ Озод Билграмӣ таъсис ёфта буд, ҷои махсусро ишғол мекунад. «Ғазал» ба шеър ва адабиёти форсӣ бахшида шуда, бо нашри осори шоирону нависандагони маъруфи форсизабон, дар ҳифз ва нигоҳдории суннатҳои ғании адабиёти форсӣ нақши ҳалкунанда дошт. Он на танҳо майдони нашри адабиёт буд, балки ҷойгоҳи зиндаи интиқоли мероси фарҳангӣ ва илҳомбахши насли навин дар арсаи эҷодиёти шеърӣ гардид.
Сайид Аҳмадхон, яке аз маорифпарварони саршиноси замони худ, дар соли 1903 нашрияи «Таҳзиби Нисвон»-ро бо забони форсӣ таъсис дод. Ин рӯзнома ба масоили таҳсил ва тавонмандсозии занон равона шуда, дар мубориза бо таассуб, бесаводӣ ва маҳрумиятҳои иҷтимоии занон нақши муассир дошт. Сайид Аҳмадхон матбуотро ҳамчун абзори ислоҳот ва бедории фикрӣ медонист ва «Таҳзиби Нисвон» яке аз равандҳои амалии ин назариёт маҳсуб мешуд. Он садои як ҳаракати равшанфикрона барои рушди ҷомеаи мусулмонӣ дар шароити мустамликавии Ҳиндустон буд.
Аз чеҳраҳои барҷастаи адабиёт ва андешаи форсӣ дар Ҳиндустон, Аллома Муҳаммад Иқбол бо рӯзномаи форсизабони «Шаҳбоз», ки дар Лоҳур[5] ба табъ мерасид, ҳамкорӣ дошт. Мақолаҳои ба забони форсӣ навишташудаи ӯ, масоили сиёсӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоии он даврро дар бар мегирифтанд. Иқбол бо эътиқод ба нерӯи забони форсӣ ҳамчун воситаи бедории рӯҳӣ ва ҳувиятсозӣ, аз минбари матбуоти форсизабон барои ташвиқи худшиносии миллӣ ва бедории фикрӣ миёни мусулмонони нимҷазираи Ҳиндустон истифода бурд.
Шеърҳо ва мақолаҳои ӯ бо мазмуни фалсафӣ ва ислоҳгарона дар бедор кардани ҳисси масъулият, эҳёи фарҳанги исломӣ ва муқовимат бо мустамликадорӣ таъсири амиқ доштанд. Иқбол бар зарурати як ислоҳоти бунёдӣ ва худшиносии миллӣ таъкид мекард, ки дар заминаи анъанаҳои форсӣ ва арзишҳои исломӣ тавлид меёфт.
Аз миёни рӯзномаҳои муҳим ва таъсиргузори форсизабони Ҳиндустон, «Расоил», ки соли 1851 таъсис ёфтааст, ҷои махсус дорад. Гарчанде ки номи муассисони он дақиқ сабт нашудааст, ин нашрия дар инъикоси мавзӯъҳои гуногун – аз хабару таҳлил то адабиёт ва фарҳанг – нуфузи васеъ пайдо карда буд. «Расоил» дар тарғиби насру назми форсӣ миёни хонандагон нақши чашмрас бозида, ба як мактаби андешасозӣ ва ташаккули зеҳнӣ табдил ёфта буд.
Соли 1867, рӯзномаи «Дастон» ба саҳнаи матбуот ворид шуд, ки таваҷҷуҳи хоса ба масъалаҳои иҷтимоӣ, ранҷу мушкилоти мардум ва адолати иҷтимоӣ дошт. Ин рӯзнома, бо ҷалби табақаҳои маргиналишудаи ҷомеа, дар тарғиби ислоҳоти иҷтимоӣ ва ҳамдардӣ бо табақаҳои камбизоат саҳмгузор буд. Гарчанде муассиси он маълум нест, аммо мазмун ва равияи нашрия нишонгари як рӯшанфикрии иҷтимоии амиқ буд.
Нашрияи дигари барҷаста — «Ал-Маърифа», ки соли 1891 бо саҳми Сайид Низомуддини Аҳмад таъсис ёфтааст, бо интишори хабарҳои маҳаллӣ ва байналмилалӣ шинохта мешуд. Он худро ба ҳайси як платформаи пешсаф муаррифӣ мекард, ки ба тақвияти муколама ва ҳамдигарфаҳмӣ байни табақаҳо ва гурӯҳҳои иҷтимоии гуногун равона шуда буд. «Ал-Маърифа» матбуотро ҳамчун пули иртибот миёни ақвом ва дину фарҳангҳои гуногун мебинад, ки ҳадафаш бартарафсозии ихтилоф ва таҳкими ягонагии иҷтимоӣ буд.
Дар ин миён, рӯзномаи «Ахбори ҷанг», ки соли 1901 аз ҷониби фаъолони сиёсӣ таъсис ёфт, ба масоили мубориза барои истиқлол ва ҳуқуқҳои мардуми Ҳинд таваҷҷуҳи хос зоҳир менамуд. Он ба минбари изҳори норозигӣ ва муқовимат бар зидди сиёсати мустамликадории Бритониё табдил ёфта, хонандагони худро ба бедории сиёсӣ даъват мекард.
Ин нашрияҳои форсизабон, ҳарчанд асосан ба нухбагони босаводи форсизабон – олимон, ашроф ва тоҷирон – нигаронида шуда буданд, дар густариши хабару маълумот, ташаккули афкори ҷамъиятӣ ва тарғиби гуфтугӯи иҷтимоӣ нақши марказӣ бозиданд. Онҳо дар давраи муҳимми таҳаввулоти таърихии Ҳиндустон ба таҳкими рӯҳияи миллӣ, таблиғи адолат, ва парвариши бедории фарҳангӣ хидмат карданд.
Таъсири фарҳангӣ ва сиёсӣ:
Рӯзномаҳои форсизабон натанҳо василаи интиқоли иттилоот буданд, балки дар шаклгирии афкори умум ва бедор кардани ҳушёрии сиёсӣ миёни хонандагон нақши муассир доштанд. Онҳо ҳамчун минбари баҳс роҷеъ ба масоили муҳими иҷтимоӣ, аз қабили маориф, ҳуқуқи занон, ислоҳоти замин ва беадолатиҳои ҳукмронии мустамликавӣ хизмат мекарданд. Рӯзномаҳои форсизабон ба нидокунандаи эҳсосоти рӯ ба афзоиши миллигароии Ҳиндустон табдил ёфтанд. Осори шахсиятҳои барҷастае чун Аллома Иқбол ва Сайид Аҳмад Хон илҳомбахши насли нави фаъолон ва мутафаккирон гаштанд.
Осори онҳо хонандагонро водор месохт, ки дар бораи ҳувияти худ фикр кунанд, барои ҳуқуқҳои худ ва бар зидди зулми мустамликадорон мубориза баранд. Масалан, ашъори Иқбол бештар фарогири мавзӯъҳои худшиносӣ, ифтихори миллӣ ва аҳамияти ваҳдати мусулмонон буд. Асарҳои ӯ, ки дар рӯзномаҳои форсӣ чоп мешуданд, дар байни оммаи васеи мардум ҳамовозии гарму ҷӯшон пайдо карда, ғояи ҳаракати озодихоҳӣ ва Ҳиндустони ягонаи аз ҳукумати мустамликадорон озодро ривоҷ медод. Рӯзномаҳои форсизабон дар пешбурди маориф низ дар миёни мардуми форсизабон нақши ҳалкунанда доштанд. Онхо мақолаҳоеро мунташир мекарданд, ки тарғибгари таълиму тарбияи муосир ва таъсиси мактабҳои ҳозиразамон буданд. Рӯзномаҳое ба монанди “Ҷомеъ-ал-улум” саъю кӯшишро барои андӯхтани дониш фаъолона ташвиқ мекарданд ва ба зарурати ислоҳоти маориф, ки барои пешрафти ҷомеа омили муҳим мебошад, таъкид мекарданд.
Чолишҳои рӯзномаҳои форсизабон:
Сарфи назар аз саҳми арзандаашон, рӯзномаҳои форсизабон дар давраи мустамликадории Бритониё бо мушкилоти зиёде рӯ ба рӯ шуданд. Ҳукумати Бритониё бар матбуот маҳдудиятҳои сахт, аз ҷумла қонунҳои вобаста ба сензура ва зарурати доштани иҷозатнома ҷорӣ кард. Рӯзноманигорони форсизабон барои интишори мақолаҳое, ки сиёсати мустамликадориро интиқод мекарданд ё ба ислоҳоти иҷтимоӣ даъват менамуданд, мавриди таъқибу таҳдид ва ҷазо қарор мегирифтанд. Мақомот аз қудрати матбуот дар шаклгирии афкори умум комилан огоҳ буданд ва барои назорат кардани он тадбирҳо андешиданд.
Бисёре аз рӯзноманигорони форсизабон боздошт ё мавриди муҳокимаи қонунӣ қарор мегирифтанд, ки ин боиси паҳн шудани фазои тарсу фишор дар муҳити рӯзноманигорон гардид. Дар асри XIX, тадриҷан маъруфияти рӯзномаҳои форсизабон коҳиш ёфт. Афзоиши ҳаракатҳои миллигароёна ва таъсири рӯзафзуни забонҳои маҳаллӣ, махсусан забонҳои ҳиндӣ ва урду, ҷараёни фаъолияти рӯзноманигориро тағйир доданд. Рӯзномаҳо бо ин забонҳо хонандагони бештари худро пайдо карданд, ки ин ба коҳиши тадриҷии чопи тиражи рӯзномаҳои форсизабон оварда расонд.
Ғайр аз ин, тағйироти сиёсати маориф ва тарғиби забони англисӣ ҳамчун воситаи таълим боиси заиф шудани ҷойгоҳи забони форсӣ дар ҷомеаи Ҳиндустон шуд. Табақаи таҳсилкарда ҳар чи бештар ба рӯзномаҳои англисӣ ва урду рӯ меовард, зеро онҳо аз фазои иҷтимоӣ-сиёсии рӯ ба тағйири Ҳиндустон иттилооти бештар пешниҳод мекарданд.
Мероси рӯзномаҳои форсӣ:
То миёнаи асри XX шумораи рӯзномаҳои форсизабон ба таври назаррас коҳиш ёфт, ки ин бозгӯи тағйироти иҷтимоӣ-сиёсӣ дар Ҳиндустон ва камрангшавии нуфузи забони форсӣ буд. Бо вуҷуди ин, мероси рӯзноманигории форсизабонро як ҷузъи ҷудонопазири таърихи фарҳангии Ҳиндустон номидан мумкин аст.
Саҳми рӯзномаҳои форсизабон дар рӯзноманигорӣ ва муколамаи иҷтимоӣ асоси матбуоти ояндаи Ҳиндустонро гузоштааст, зеро онҳо ба шаклгирии ҳувияти форсизабонҳо мусоидат намуда, барои табодули андешаҳои зеҳнӣ ташвиқ карданд. Таъсири анъанаи ғании адабиёти форсиро, ки дар осори рӯзноманигорону шоирон инъикос ёфтааст, то имрӯз бар адабиёт ва афкори муосири Ҳиндустон мушоҳида кардан мумкин аст.
Асосҳое, ки рӯзноманигории форсӣ гузоштааст, дар ривоҷу равнақи рӯзномнигории муосири Ҳинд нақши муассир дошта, ба рушди гуногунандешӣ ва гуногунсадоии фикрӣ мусоидат намуданд. Илова бар ин, ҳамкории рӯзноманигорони форсизабону урдузабон дар замони мубориза барои озодихоҳӣ роҳро барои равиши фарогиртар ва бисёрзабона дар рӯзноманигории Ҳиндустон, ки бар аҳаммияти дидгоҳҳо ва фарҳангҳои гуногун таъкид мекунад, ҳамвор сохт.
Хулоса:
Таърихи рӯзномаҳои форсизабон дар Ҳиндустон шаҳодати равшан аз нерӯи пойдори забону адабиёт дар шаклгирии ҷомеа мебошад. Ин нашрияҳо натанҳо сарчашмаи иттилоот буданд, балки асоси муколамаи зеҳнӣ, ифтихори фарҳангӣ ва бедории сиёсии форсизабонҳо ва умуман ҷомеаи ҳиндиро ташкил додаанд.
Рушди рӯзноманигории форсизабон бозгӯи ҳамбастагии динамикӣ миёни забону ҳувият, фарҳангу сиёсат аст, ки ормону муборизаҳои мардумро дар замони таҳаввулотҳои бузург инъикос мекунад. Рӯзномаҳои форсизабон дар марҳилаи вазнини таърихӣ – замоне ки нимҷазираи Ҳиндустон дар зери фишори мустамликадорон қарор дошт ва мардум дар ҷустуҷӯи ҳувият буданд – зуҳур кардааст.
Онҳо дар тақвияти ваҳдати форсизабонҳо нақши калидӣ дошта, ҳамзамон барои ислоҳоти иҷтимоӣ ва пешрафти маориф мубориза мебурданд. Мақолаҳои ин нашрияҳо чунин масоил, аз ҷумла ҳуқуқи занон ва аҳамияти таҳсил дарбар гирифта, он ба равандҳои зеҳнии он давра таъсири амиқи худро гузоштааст.
Ғайр аз ин, саҳми чунин чеҳраҳои маъруф ҳамчун Сайид Аҳмад Хон ва Аллома Иқбол аз доираи рӯзноманигорӣ ҳам фаротар рафтааст. Осори адабии онҳо, ки аксаран дар рӯзномаҳои форсизабон интишор меёфтанд, ба шиорҳои бедории миллӣ табдил ёфта, мардуми ҳиндуро ба сӯйи ҳувиятҷӯӣ, ва ҳаққи мусаллам барои ҳуқуқҳояшон раҳнамоӣ мекард. Ин осор ба рушди рӯҳияи ваҳдати миллӣ ва мубориза бо мустамликадорон мусоидат намуда, илҳомбахши наслҳои оянда барои идомаи мубориза барои истиқлолият гардидааст.
Ҳатто бо шиддат гирифтани фишори ҳукумати Бритониё, рӯзномаҳои форсизабон, ки бо мушкилоти зиёд, аз ҷумла сензура ва ҷазо рӯбарӯ гардиданд, бар муқовимати худ идома доданд. Ба ин нигоҳ накарда, ин рӯзномаҳо ҳамчун минбари муҳиме барои изҳори эътироз ва ҳимоят аз ҳуқуқи мардум боқӣ монданд. Онҳо шароитро барои баҳсу муколамаи ҷомеаро муҳайё намуда, диққати хонандагонро бо масоили сиёсиву иҷтимоии рӯз ҷалб мекарданд.
Сарфи назар аз таназзули рӯзномаҳои форсизабон дар асри XX, мероси он ҳамоно боқист. Онҳо асосгузори рӯзноманигории муосири Ҳиндустон буда, услубҳои нави баён, аҳамияти инъикоси воқеиятҳо дар асоси бурҳону далел ва бо ин роҳ фарҳанги тафаккури интиқодиро ривоҷ доданд.
Рӯҳияи рӯзноманигории форсӣ, ки бо адолати иҷтимоӣ ва ҳифзи арзишҳои фарҳангӣ тавъам буд, то ба имрӯз дар ҷомеаи Ҳиндустон танинандоз аст.
Дар маҷмӯъ, таърихи рӯзномаҳои форсизабон дар Ҳиндустон – таърихи устуворӣ, эҷодкорӣ ва ифтихори фарҳангист. Ин нашрияҳо на танҳо ойинаи гузашта, балки манбаи илҳом барои наслҳои оянда мебошанд. Онҳо ба мо ёдрас мекунанд, ки забону адабиёт то чӣ андоза дар шинохти ҳувият, таърих ва ҷомеа нақши муассир доранд. Дар ҷаҳони муосири печида ва ҳовии таҳаввулоти рӯзмарра, мероси рӯзноманигории форсӣ ҳамчун ёдоварии қудрати сухан барои ҷустуҷӯи дониш, адолат ва озодии инсоният боқӣ мемонад.
Dr. INTAKHAB HUSSAIN
