Феврали соли равон ба куштори қаҳрамон дар ҳазораи яки милодии тоҷиктаборон Абумуслими Хуросонӣ 1270 сол пур шуд. Вақт аст, ки барояш ҳайкалҳо созем, кӯчаву хиёбонҳо ба номаш гузорем, медалу орденҳо ба номаш таъсис диҳем.
Дар таърихи миллати кӯҳанбунёди мо фарзонамардони бузурге ҳастанд, ки онҳо дар баробари олимону адибони маъруфии ҷаҳонии мо боиси бузургӣ, ифтихор ва ғурури миллии мардуми мо ҳастанд. Ба фарқ аз озодамардони миллат чун Закариёи Розӣ, Абӯрайҳони Берунӣ, Шайхурраиси Абӯалӣ Ибни Сино, Ал Форобӣ, Ал Хоразмӣ, Имом Абӯҳанифаи Куфӣ, Имом Бухорӣ, Фирдавсӣ, Мавлои Рум ва дигарон ин озодамардони миллати ориёӣ мисли Куруши Кабир, Спитамен, Доро, Муқаннаъ, Исмоили Сомонӣ, Мунтассир, Махмуди Торобӣ ва дигарон бо диловарию лашкаркашии худ дар роҳи пойдор нигоҳ доштани миллати иронинажод ва порсилисони худ аз дасти хасми бад, ҳимояи марзу буми кишвари азизи худ бо шамшеру теғи ҷаҳонгири худ тавонистанд, ки барои ҳуқуҳу озодиҳои миллати озодманиши худ қаҳрамониҳои бемислу монандеро ба анҷом расонанд.
Дар байни ин озодамардони диловар роҳбарони ғаюру далери миллати мо, яке аз дурахшонтарин шахсиятҳо ва мепиндорам, ки қаҳрамони рақами аввал дар солшумории ҳазорсолаи якуми милодӣ ин бешакку шубҳа Абумуслими Хуросонист ва инҷо шакке низ набояд бошад.
Тавре олими таърихшиноси мо Ғуломов Т.М. дар мақолаи худ бо номи сареҳан бисёр мувофиқи худ бо номи “Абумуслими Хуросонӣ ва сарнавишти миллати тоҷик” қайд менамояд:
“Дар самти таърихнигории муборизаи мардумони Хуросону Мовароуннаҳр алайҳи истилогарони араб нисбати давраи истилои ин сарзаминҳо таҳқиқоти бештар анҷом пазируфтааст. Ҳуҷумҳо ва забткориҳои арабҳо дар Иронзамин, бар сари мардумони он мушкилоти зиёд ба бор овард. Дар баробари густариш ва ҷорӣ гардидани ислом, ҷабру зулм ва муносибати ноодилонаи волиёни араб нисбат ба “маволӣ” (яъне мардуми мусулмоншуда) зиёд гардида, минбаъд боиси сар задани исёнҳову ҷунбишҳои мардумии озодихоҳона гардид. Маҳз дар давраи Хилофати Уммавиён (661-750) татбиқи арзишҳои исломӣ ба мадди дуввум гузашта, фишору зӯроварӣ, истибдод ва қавмгароии ифротии арабҳо, поймол кардани арзишҳои “бародарӣ ва баробарӣ”-и мусулмонон, алалхусус табъиз ва тафриқа миёни Арабу Аҷам ба ҳукми анъана ва муқаррароти расмӣ даромада буд.
Дар аҳди Уммавиён аз ҳам ҷудо кардани мусулмонон ба арабу маволӣ (ғайриараб) як амри маъмулӣ буд. Онҳо эрониёнро ғайриараб ва ё «маволӣ» ном дода, аз вогузор кардани корҳои маъмурии давлатӣ ва динӣ ба онҳо ибо мекарданд. Бо маволӣ дар як саф роҳ намерафтанд, хондани ҷанозаи як нафар маволиро бар худ нанг медонистанд ва намоз хонданро аз паси ғайриараб саҳеҳ намешумориданд. Намозу рӯзаи онҳоро қабул надоштанд ва никоҳи бастаи онҳоро намепазируфтанд, ки хоҳу нохоҳ мардумро ба муқовимат меовард». Дар ҳақиқат инҷо муаррих дуруст қайд намудааст ва сарчашмаҳои зиёде дар таърихнигории пешиниён, ҳамчунин тадқиқотҳои зиёди олимони ватанӣ, шӯравӣ ва кишварҳои ғарбӣ дар ин асос мавҷуд ҳастанд, ки ҳоҷат ба иқтибос аз онҳо нест. Хосатан вобаста ба давраи ҳуҷуми арабҳои истилогар ва натиҷаи сиёсату амалҳои онҳо дар замони шӯравӣ асарҳои зиёде мунташир ёфтаанд. Дар ин асос хушбахтона дар бораи фаъолияти фарзонамарди миллати мо Абумуслими Хуросонӣ низ ҳам олимони ватанӣ ва олимони хориҷӣ зиёд навиштаанд ва боварӣ дорам, ки бинобар як шахсияти бисёр сарнавиштсоз ва чеҳраи мондагор будани Абумуслими тоҷиктабор дар таърихи минтақаи Осиёи Миёна, Хуросон ва Ирон , Хилофати араб ва ҷаҳон оянда низ боз хоҳанд навишт ва инҷо ҷои шубҳае низ нест. Чун ному шахсият ва симояш дар таърихнигории байналмилалӣ, адабиёт, навиштаҳои асотирию эҷодиёти даҳонакии халқ аллакай ба эшон садсолаҳо инҷониб ҷилваи ҷаҳониро илқо намудааст.
Бузургии Абумуслим ва номи эшон дар байни қавмҳои иронитабор ва хосатан миллати тоҷик он чунон баланд аст, ки замони Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941 – 1945 аз тарафи устодоне чун Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров ва дигарон, бо мақсади баланд бардоштани рӯҳияи ҷанговарони тоҷик дар фронтҳо ва халқи меҳнакаши паси фронт дар бораи ин қаҳрамон ба зуди очерку китобҳо ба нашр мерасиданд. Аз ҷумла Б.Ғафуров ва Н.Прохоров дар китоби худ бо номи “Тоҷикон ва талошҳои таърихии онҳо барои озодии ватан, ки соли 1944 замони ҷанг муқобили фашизм чоп шуд, мисол шуда метавонад. Баъдан дар ҳамин давра чӣ тавре иброз доштем, очерки калони таърихии устод Айнӣ бо номи “Исёни Муқаннаъ” дар бораи қаҳрамониҳои Абумуслими Хуросонӣ ва Муқаннаъ ба табъ расида ба дасти хонандагони тоҷик расида, дар тарбияи ҳарбӣ -ватандӯстии фарзандони миллати мо дар он замони бо иборае “ё марг ва ё озодӣ” нақши мондагори худро ба ҷой гузоштанд.
Иброз медорам, баъдан академик Ғафуров ба масъалаи фаъолияту муборизаи диловаронаи Абӯмуслими Хуросонӣ на як бору ду бор баргаштааст.
Аз ҷумла дар асари “Таърихи мухтасари халқи тоҷик” дар соли 1947 дар Сталинобод чоп гашта ва баъдан асари фундаменталии “Тоҷикон”, ки соли 1972 дар Маскав ба нашр расид, ба ин масъала боз диққаткорона таваҷҷӯҳ зоҳир намудааст.
Бояд гуфт, гуфт, ки номи ин абармарди қавми ориёӣ, як нафар тоҷиктабори хуросонӣ Абӯмуслим ҳама вақт дар сарчашмаҳо ва навиштаҳои Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Эмомалӣ Рахмон, олимони маъруфи кишвар мисли М.Осимӣ, Б.Искандаров, Н.Неъматов, А.Мухторов, М.Шакурӣ, Ю.Ёқубов, Р.Масов, Ҳ.Назаров, Д.Довудӣ, Н.Амиршоҳӣ ва ва дигарон ҷой дорад, ки ин пеш аз ҳама аз ҷойгоҳи азими ин шахсияти таърихӣ дар тақдир ва сарнавишти мардуми иронитабор ва ҳатто дигар миллату халқиятҳо башорат дода, боз бузургии эшонро чун як шахсияти бузургтарини умумиллӣ, умумииронӣ ва умумиҷаҳонӣ ба бозӣ медарорад.
Масалан, ховаршиноси маъруф, афғоншиноси маъруфи собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ, устоди зиндаёд, профессор Ҳақназар Назаров дар асари мондагори худ “Авомили сауд ва сукути далатдории Сомониён” (чопи Душанбе соли 1999) андешаҳои тозаеро рӯи чоп овардааст. Асарҳои мондагори зиёде низ дар бораи ин чеҳраи бузурги таърихӣ дар кишварҳои порсилисон мисли Ирон ва Афғонистон низ ба табъ расидаанд.
Хушбахтона бояд гуфт, ки дар бораи таърихи ҳаракати миллӣ ва озодихоҳии умумииронии Абӯмуслими Хуросонӣ (замони шӯравӣ дар сарчашмаҳо ин наҳзату ғояи бешаку шубҳа равшани умумиллӣ доштаро бо чашми камтар менигаристанд, инҷо ҳеҷ боке низ нест, чун кишвар, кишвари якҳизба ва партияи болшевикон равияи кории худро дошта, сиёсати ҳукумати давр то андозае ҳаминро низ тақозо мекард, яъне дар доираи маҳдуда нишон додани сарчашмаҳо оиди ифтихори миллию худшиносии миллии миллатҳои асосию бумии ҷумҳуриҳои миллӣ ва он чизеро, ки дар бораи Димитрий Донской, Александр Невский, Минин ва Пожарский менавиштанд, бо ғурури русӣ барои кишварҳои миллӣ, маҳдудияти худро низ дошт ва махсусан котибони идеологии ҳизбӣ, монеъаҳои зиёд эҷод мекарданд ки одатан саводи казоие низ надоштанд ва инҷо ҳоҷати мисолорӣ низ нест, чун ҳолаи кор бисёр равшан низ ҳаст-шарҳи Варқаи Зайниддин).
Баъдан дар бораи ин ҳаракат ва шахсияти роҳбари он Абумуслими Хуросонӣ хушбахтона мақолаю асарҳои олимони тоҷик баъди аз байн рафтани империяи шӯравӣ, замони соҳибистиқлол гаштани Тоҷикистони азиз асарҳои монадагор, мақолаю навиштаҳои зарурӣ вобаста ба бузургии ин наҳзат ва ҳамчунин навиштаи олимони иронӣ ва хориҷӣ дар тарҷума ва баргардони бо ҳуруфоти кирилии тоҷикӣ рӯи чоп омада, бузургии ин шахсияти накӯном ва ҳаракаташ ба доираи васеъи мардуми тоҷик расонида шуд. Дар ин асос танҳо дар ин мақола аз суханҳои ду олими саршиноси умумилии миллати тоҷик, ки андешаҳояшонро замони истиқлол баён доштаанд дар поёнтар мисол хоҳам овард.
Қайд бояд намуд, ки зулму истибдоди арабҳо баъди забти Ирон ва Мовароуннаҳр дар замони хилофати Уммавиён оҳиста- оиста боло мерафт ва нигоҳи ин истилогарон нисбати ин сарзаминҳои замоне хеле ободу муваффақона рушкунанда ва серсарват акнун аз ибораи замоне маъруфи “мӯъмин бародари мӯъмин” маънӣ дигар маънӣ намегирифт. Мардуми муттамадини ин минтақаро, ки он замон соҳиби баландтарин фарҳанг дар байни аҳли башар низ дониста мешуданд бо назари паст нигоҳ мекарданд (агарчанде аз рӯзҳи аввали интишори дини мубини ислом ҳеҷ ягон араб бе маслиҳати марди форс кор намегирифт ва мисоли равшани он боз ҳамон саҳобаи бузургтарин дар таърихи ислом ва ҳамнишини Расули худо, Салмони Форс аст, ки пайғамбарамон Ҳазрати Муҳаммад (дуруд ба рӯҳи поки ӯ) суханҳои накӯеро дар ҳаққаш иброз доштааст. Ҳатто тибқи ривоятҳо ба хотири ин шахсияти бузург сухану ибораҳоеро низ бо забони форсӣ аз забони муборакашон такрор мекардааст).Ҳамчунин навовариҳои техникии он замон пешқадам ва дигар соҳаҳои саноатро то минбардориву ҳукуматронӣ низ хулафои араб аз тарзи давлатдории Оли Сосон нусха бардоштаву то сохтани масҷидҳо низ дар асоси ибодатхонаҳои қадимаю зебоӣ тоҷикӣ сурат мегирифт, истифода мебурданд. Мисоли барҷастаи ин гуфтаҳоро баъдҳо дар замони хилофати Оли Аббос, ки яке аз ин халифаҳо чунин ишора намуда буд: “Аҷабам меояд, ки ирониён зиёда аз ҳазор сол бар мо фармонраво будӣ ва як боре корашон мӯҳтоҷ ба мо наафтидӣ, мо бошем ҳамарӯза дар кори давлатӣ ба онҳо ниёзманд будӣ” метавон ба хубӣ мушоҳида кард.
Доираи бадбинии халифаҳои Уммавӣ нисбати мардуми сарзаминҳои иронитабор он гуна боло рафта буд, ки дар муқобили кишвари Араб ва халқи араб, истиллоҳҳои “Аҷам” ва мардумашро бошад “аҷамӣ” яъне кишвари “Гунг” (Гунгистон) ва мардуми “гунг”- ро кор меафармуданд.Чун мардуми пористабор камтар забони арабро балад буданд ва аслан ба он ҳазорсолаҳо низ ниёзе надоштанд. Халқи оммии мо бошад аз ин забон фарсахҳо дур буд. Ана ҳамин амалҳои аблаҳонаи халифаҳои сулолаи Уммавиён боиси болоравии андешаҳои умумиллӣ ва умумииронии минтақа мегашт.Таҳқир ва талаву тороҷи доимии арабҳо ба мардумони фарҳангии зердасти онҳо хеле вазнин меомад ва торҳои асаби мардумеро, ки замоне “қавми озодагон” ном доштанд дар муқобили ғуломони дирӯзаи худ арабҳои бефарҳанг ва то андозае биёбонӣ ба бозӣ медаровард. Дар марзҳои Хуросону Мовароуннаҳр ҷунбишҳои миллӣ ва озодихоҳии ин мардум оҳиста-оҳиста шакл мегирифтанд.
Ирониён, мардуми озодипараст бар зидди арабҳо қиёмҳову ҷунбишҳо меангехтанд. Аз ҳамин сабаб арбобони араб аз ангезаи бархестани шӯру ошӯбҳо ҳамеша аз эрониён дар ҳарос буданд. Дар воқеъ мардуми бумии қисмати шарқии Хилофат дар раванди забткориҳо барои дифоъ аз марзу буми аҷдодӣ ва ҳам дар ҷабҳаи сарбозию ғазавот ва ҳам густариши илмҳои ақлию нақлӣ дар давоми асрҳои баъдӣ нақши бориз доштанд. Бино ба гуфтаи Балозурӣ баъд аз тасхир намудани Хуросони бузург аз ҷониби арабҳо аз шукӯҳу шаҳомати сиёсию ҳарбии мардуми бумии минтақа ба тарс омада, дар пай нобуд кардани онҳо нақшаҳо мекашиданд, чораҳо меандешиданд то рӯҳи пурғурур ва озодипарастии мардуми иронитабори покро ба нестӣ баранд.
Чунин тарзи муносибат табиист, ки боиси вокуниши тунди мардуми маҳаллӣ мегашт. Натиҷа ҳамин гашт, ки дар марзҳои Ироқ, Хуросону Систон, Ҷузҷон, Табаристон, Мовароуннаҳр ва дигар минтақаҳо муборизаҳои озодихоҳона дар шакли шуришу исёнҳо ва наҳзатҳои фарҳангию мазҳабӣ ба амал меомаданд, ки машҳуртарини онҳо наҳзати фарҳангии шуубия, азрақиён, зайдия исёнҳои Ғурак, Деваштич, Карзанҷ ва Ҷаланҷ, Собит, Кирмонӣ, Афшин Ҳайдари Истаравшанӣ ба шумор мераванд.
Сарчашмаҳои зиёди таърихӣ гувоҳи золимии зиёдӣ истилогарони араб, хусусан аз ҷониби Қутайба ибни Муслим ва ёронаш нисбат ба мардумони минтақа ҳастанд. Онҳо бешармона зулму шиканҷаҳои зиёди ҷисмониву ситонидани хироҷу андозҳои гаронеро болои мардуми минтақа бор намуда буданд, ба замми ин Қутайба ибни Муслими бедониш ҳамчунин ба нест кардани хату китоби бо забонҳои суғдию бохтарӣ ва хоразмӣ иншонамудаи ниёгонамон, ки онҷо садҳо асар оиди илму техникаву тибу кимиё низ мавҷуд буд дасти тамоме дошт ва дар ин хусус Абӯрайҳони Берунии бузург дар осори арзишманди худ “Осор- ул -боқия” низ нигоштааст.Таърих гувоҳ аст, ки чи гуна дар водии Фарғона мардум ва ҳатто лашкариёну ғайриарабҳои сипоҳ аз зулму ситами Қутайба ибни Муслим ба дод омадаву соли 715 ин шахсро ҳамроҳи 5 бародарону 4 писару наздиконаш ба қатл расониданд. Ин як ҷазои сазовори ниёгони миллати тоҷик буд нисбати ин истилогарони зери пардаи ҷорӣ кардани дини мубини ислом вориди сарзамини мо гашта на чизи дигар (дар асл бошад дини ислом бо чунин тарзу усули ҷорикунии дин тариқи ришваситониву андозситониву истилои кишвари бегона билкул зид буд, зид ҳаст ва зид мемонад ва ин кори онҳо ягон ҷои тарафгирӣ ва дурустӣ низ надорад, чуноне, ки бархе аз эшону муллоҳои хело бесавод ва реаксионӣ имрӯҳо дар кишвар мо беибо ҷор мезананд-шарҳи Варқаи Зайниддин).
Бояд гуфт, барои ҳукмрон шудан дар сарзаминҳои Хуросон ва Мовароуннаҳр ҳама вақт байни намояндагони халифаҳои Уммавиён ҷангу ҷанҷол мерафт. Дар ин хусус дар сарчашмаҳо оиди ин гуна низоъҳо, тибқи гуфтаҳои саркардаҳои низомиёни арабҳо, ки “чаро Хуросону Мовароуннаҳрро фалон волӣ танҳо хӯрад”, ки ин сухан масал низ шуда буд, гувоҳӣ медиҳанд. Дар ин давра марзҳои Хуросону Мовароуннаҳр ба маркази муборизаҳои озодихоҳонаи зиддиарабӣ табдил ёфта буд, ки дар саргаҳи он Абумуслими Хуросонӣ меистод.
Ном ва кунияи Абумуслими Хуросонӣ аввал Беҳзодон Пурвандод Ҳурмузд буда, сипас номашро ба Абдураҳмон ибни Муслим ва кунияашро ба Абумуслими Хуросонӣ иваз намуд. Мутобиқи матнҳои сиккаҳои давраш номи расмиаш «Абдураҳмон ибни Муслим» будааст. Абумуслими Хуросонӣ аз насли тоҷикони имрӯза ва аз Хуросон будааст. Тибқи сарчашмаҳои гуногун мавсуф соли 717 (дар бархе аз сарчашмаҳо дар солҳои 718, 719 ва 720) дар шаҳри Марв таваллуд гаштааст (баъзе сарчашмаҳо таваллуди эшонро дар шаҳри Исфаҳон нисбат медиҳанд, тибқи навиштаи устоди зиндаёд Ҳ.Назаров ҷои таваллуди ин қаҳрамони бузурги ояндаи мо соли 720 дар қарияи Сапедажи шаҳри Анбор (Сарипули Афғонистони имрӯза, тибқи ақидаи устод Н.Амиршоҳӣ таваллуди эшон ба соли 717 рост меояд).
Тибқи сарчашмаҳо ҳамчунин ин шахсият аз дудмони ашрофзодагони Оли Сосон низ будааст. Ба ҳар ҳол сарчашмаҳои бешумор аз Абумуслими Хуросонӣ натанҳо як фарди низомӣ, сипаҳсолори варзида, балки як фарди хело фарҳангдӯст ва аз илму адаб хуб огоҳ хабар медиҳанд. Забони арабию форсиро хело воло медонистааст ва ҳатто ба ин ҳарду забон ҳам шеър эҷод карда будааст.Симои хело зебо ва нигоҳи хело ҷиддию шеронае низ доштааст.
Сарчашмаҳои қадимаи таърихӣ мавсуфро амири ғамхор ва ободгари Хуросон тавсиф кардаанд. Чунончӣ эъмори масҷиди ҷомеи Нишопур, масҷиду бозоре дар Марв ва девору бурҷҳои гирдогирди Самарқандро ба ӯ нисбат медиҳанд. Тибқи ишораи академики маъруф В. В. Бартолд мардуми Самарқанд таъсисоти оби шаҳрашонро ба номи Абумуслими Хуросонӣ марбут медонанд ва ҳанӯз ҳам яке аз наҳрҳои бузурги он ҷоро «Коми Абумуслим» меноманд.
Мардуми Хуросон Абумуслими Хуросониро то ҳаде азизу муътабар донистаанд, ки ӯро бар достонҳои ҳаммосӣ, мазҳабӣ, қиссаҳо ва мадҳияву марсияҳо васф кардаанд, ки яке аз машҳуртаринашон «Абумуслимнома» аст (ёдам меояд, ки замони мактаббача буданам, шабҳои дарози зимистон дар назди бухории гарм, худораҳматии бобоям барои мо кӯдакон қиссаҳои дилчаспи “Абумуслимнома”-ро бо ҳуруфоти форсӣ қироат мекард-шарҳи Варқаи Зайниддин). Бояд гуфт, ки дар Хуросону Мовароуннаҳр то дер гоҳ баъди ҳалокати хиёнаткорона ва ҷонсӯзу номардонаи Абумуслим аз тарафи арабзодагони бадкирдор ҷараёнии динии “Абумуслимия” низ амал мекард, ки ҳамаи инҳо шаҳодат аз бузургии ин шахсияти диловар гувоҳи ҳол ҳастанд. Дар Куфа ҷунбишҳои зидди Уммавиён фаъол буданд ва Абумуслими Хуросонӣ ба ҷурми ҳамкорӣ бо яке аз гурӯҳҳои исёнталаб зиндонӣ мешавад.
Баъди раҳоӣ аз зиндон шахсе бо номи Абусалама соли 744 Абумуслими Хуросониро ба Хуросон оварда ҳамроҳаш махфиёна мардумро муқобили хилофати Уммавиён даъват мекард.
Абумуслим тибқи дастур роҳбарии Хуросонро гирифта, ба Марв меояд ва бар зидди Уммавиён ба мубориза медарояд. Мардуми сершуморе ба ӯ гаравиданд. Абумуслими Хуросонӣ ва тарафдоронаш либоси сиёҳ ба тан пӯшиданд ва шӯришашон дар таърих бо номи «қиёми сияҳҷомагон» машҳур гардид. Дар муддати кӯтоҳ Абумуслими Хуросонӣ Хуросонро комилан зери назорати худ қарор дод ва тарафдорони сипоҳиёнашро ба шаҳрҳои гирду атроф мефиристод. Пас аз тасарруфи Хуросон бо сипоҳаш ба ҳудуди Ироқ ворид ва мардуми Куфа Абумуслими Хуросонӣ ва сиёҳҷомагонро хуш истиқбол намуданд.
Охирин набарди Абумуслими Хуросонӣ бо лашкари Уммавӣ соли 749 дар наздикии шаҳри Мавасили Ироқ рух дод ва Уммавиён шикаст хӯрданд. Хилофати Уммавиён ба тавассути хуросониён фурӯ рехт ва ба дасти онон давлати нави Аббосиён бунёд гардид. Халифаи Уммавиён сарнагун карда шуда, намояндаи хонадони Аббосиён – Абдулло (750-754) ба тахти хилофат менишинад. Охирин намояндаи хонадони уммавӣ халифа Марвон ба Миср гурехт ва оқибат соли 750 ба дасти хуросониён ба қатл расид.
Обрӯву эътибори Абумуслими Хуросонӣ дар байни аксари қишри ҷомеа рӯзафзун боло мерафт. Ҳукуматдорони марказ аз ин вазъу ҳолат ба ташвиш афтоданд ва сарчашмаҳои таърихӣ гувоҳӣ медиҳанд, ки қасди куштори Абумуслим ва нақшаи аз байн бурдани ин диловари тоҷик аз тарафи Абдуллои халифаи беандеша, ки маҳз Абумуслим эшонро ба тахти хилофат бардошт, сар задааст , вале умр ба ӯ вафо намекунад, то амали ҳаромашро ба анҷом расонад. Соли 755 халифаи нави Аббосиён Мансур(яке аз хасистарин ва бахилтарин халифаи аббосӣ тибқи ривоятҳои таърихӣ дар замони давлатдории Абоссиён-шарҳи Варқаи Зайниддин) Абумуслими Хуросониро ба дарбораш даъват карда ба қатл расонд. Пас аз қатли Абумуслими Хуросонӣ бархе аз сардорон ва тарафдоронаш ба хидмати халифа Мансур камар бастанд ва иддаи содиқи Абумуслими Хуросонӣ аз ин хиёнати халифа мутаассир шуда ,ба оҳанги хунхоҳӣ ба Хуросон баргаштанд.Қатли Абумуслим боиси авҷи ҳаракатҳои халқӣ дар Мовароуннаҳру Хуросон мегардад (он чизеро,ки халифа Мансури бекалла камтар андеша ва хулосабарорӣ мекард-шарҳи Варқаи Зайниддин).
Яке аз лашкаркашони Абумуслими Хуросонӣ, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик Муқаннаъ, ки чи тавре, ки гуфтем устод Айнӣ бо номи “Исёни Муқаннаъ” очерки аълои таърихӣ дорад, дертар дар кишвари Мовароуннаҳр бар зидди истилогарони араб шӯриши озодихоҳонаеро сарварӣ намудааст, ки бо номи «шӯриши сафедҷомагон» низ дар таърихи ниёгони миллати тоҷик хело маъруф аст.
Дар таърихнигории форсу тоҷик шӯриши Абумуслими Хуросонӣ мавзӯи машҳур аст ва инҷо номбар кардани асарҳои таърихие чун “Таърихи Табарӣ”, “Таърихи Сиистон”, “Таърихи Бухоро” ва дигар таърихномаҳо ,ки дар бораи наҳзати мардуми мо бо сарварии эшон зиёд навиштаанд ҳоҷат нест.
Дар адабиёти исломӣ ҳаракати Абумуслим ҳамчун бидъат ва Абумуслими Хуросонӣ ҳамчун ошӯбгари охирини зидди ислом муаррифӣ мешавад ва ин сабаб дошт (кадом давлату империя мехоҳад, оиди худшиносии миллии халқи зертобеъаш ва ифтихороти мардуми он оиди озодӣ чизе нависад?! Мисоли барҷастааш ин сиёсати империядории Шуравӣ, Ғазнавиён, Чингизхону Темурланг аст, ки таърихномаҳо дар атрофи русу муғулу турк тоб мехӯрданд ва империядории арабҳо низ дар замонаш чунин буда ва тобхӯрӣ ва рақс одатан зери меҳвари “араб” амалӣ мешуд ва ин ҳақиқат аст, муттаассифона қишри бесаводтарини ҷомеъа бо номи як қишри хурд, ки аз худ “уламои рӯҳонӣ” метарошанд то имрӯз то андешаи ҳақиқати таърихӣ нарасидааст ва аминам, ки ба дарки худшиносии миллӣ низ шояд нарасанд, чун доираи донишу фарсоати чунинҳо бисёр танготанг аст -шарҳи Варқаи Зайниддин).
Бешубҳа истилогарони нохондаи қабоили арабӣ бо ҳеҷ ваҷҳ намехостанд, ки аз сарзаминҳои бою ҳосилхези ин минтақаи зери назоратии худ, ки ҳамасола ба ба девони боҷу хироҷи онҳо миллионҳо динор аз ин минтақаи сарватхез мерехт, маҳрум монанд. Баръакси арабҳои ба истиллоҳ мустамликадор, номи Абумуслими Хуросонӣ ҳам дар адабиёти класикии мардуми форситабор ва ҳам дар адабиёти имрӯзаамон як улгу, қаҳрамони ҳамашегии қиссаву достону рӯмонҳост. Абумуслим ҳамчун қаҳрамони миллии форсу тоҷик шинохта шудааст. Вобаста ба ин масъала таҳқиқоту мақолаҳои зиёд вуҷуд дошта бошад ҳам, месазад оиди ба кору пайкори ин шахсият таҳқиқоти махсуси фундаметалӣ дар доираи Академияи Фанҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон чун барҷастатарин қаҳрамони миллӣ анҷом дода шавад. Бояд гуфт, ки номи ин шахсият дар байни мардуми дигари мусулмон мисли курдҳо, туркҳо, ӯзбаку қазоқу туркману озариву паштуну лур, тоту бошқирд уйғуру урдуву банғоливу дигар миллатҳо низ хело машҳур аст.Нисбаташ эҳтироми бузургеро низ қоиланду нақлу ривоятҳои зиёде низ дар борааш мавҷуд аст.
Абумуслим пойгоҳи худро дар Марв мустаҳкам намуда, аз вазъияти ноороми сиёсии Хуросон, ки ҳатто миёни арабҳо ба монанди Шайбони Салмӣ, Наср ибни Сайёр ва Алии Кирмонӣ барои ба даст овардани ҳукумат дар мубориза буданд, истифода карда, миёни онҳо ошӯб ангехт ва ин аз зиракию сиёсатмадории ин шахсияти хело ҷавон низ гувоҳӣ медиҳад.
Ба гуфтаи олими воқеъан пуркори америкоӣ, шодравон Р.Н. Фрай шӯриши Абумуслим натанҳо ҳаракати сиёсӣ ва динӣ буд, балки ҷанбаи иқтисодӣ низ дошт. Бисёре аз тарафдорони Абумуслим аз ҳисоби аҳолии маҳаллӣ, ки натанҳо ҳадафҳои сиёсӣ, балки мақсадҳои иқтисодӣ низ доштанд ва аз сиёсати Уммавиҳо норозӣ буданд, зиёд мешуданд. Бо ин мақсад, ҳамаи онҳо ба лашкари Абумуслим мепайвастанд.
Мардумони аз ҷабру зулми Уммавиён ситамдидаи Ҳирот, Фушанҷ, Марворӯд, Толиқон, Марв, Ниссо, Абевард, Тӯс, Нишопур, Сарахс, Балх, Чағониён, Тахористон, Хатлон, Кеш ва Насаф дар атрофи Абумуслим муттаҳид гардиданд. Инчунин аз мулкҳои дигар низ мухолифон дастаҳои худро ба шӯришгарон мерасониданд, ки чанде нагузашта шумораи онҳо ба 100 000 нафар расид.Академик В.В.Бартолд бо такя ба маълумоти сарчашмаҳои хаттӣ дар ин маврид менигорад, ки «дар соли 747 мардуми Марв бар ҳокими уммавии худ шӯриданд ва Абумуслим бо ёрии ҷамъе аз эрониён дар соли 748 Марвро гирифт ва волии Хуросон Наср ибни Сайёр (738-748) ба ҷониби Марвон паноҳанда шуд. Шӯришгарони Хуросон соли 749 бақияи сипоҳи Наср ва Кирмониро дар Наҳованд шикаст дода, бо ин тартиб қисмати шарқии хилофати Уммавиён аз ихтиёрашон берун шуд ва пайравони Аббосиён бар ин навоҳӣ истило ёфтанд».Дар доираи ин лашкаркашӣ Абумуслим дар ибтидо шаҳрҳои Балх, Тахористон, Гузгон, Абевард, Самарқанд, Табасай, Порс, Тӯс, Нишопур, Ҳирот, Ғур ва Систонро пайдарҳам тасхир намуда, дар ибтидои соли 750 қувваҳои ҳарбии намояндагони охирини Уммавиёнро дар Ироқ ва Димишқ, ки 120 000-ро ташкил менамуданд, шикаст дода, хилофатро ба дасти Аббосиён таслим кард ( афсӯс аз имкониятҳои васеъи наҳзати мардуми озодихоҳи тоҷиктабор, ки ваҳдати бузурги умумиллӣ онҳоро ба ҳам оварда буд, он замон пурра истифода нашуд. Меандешам ,ки он замон метавонистанд салтанатдории хилофатро ба даст оваранд ва ё империяи Оли Сосонро дар дигар шакл бе иштироки арабу дигар қавмҳои биёбонӣ рӯи об биёранд- шарҳи Варқаи Зайниддин). Бо ғалабаи Аббосиён бар Уммавиён, Хуросон, ки маркази аслии наҳзати зиддиуммавӣ буд, чанд муддат зери ҳукмронии раҳбари воқеъии ҷунбиши озодихоҳӣ Абумуслим қарор дошт ва адолату озодии нисбӣ дар ин давра дар минтақа ҳукмрон гардид.
Табарӣ менависад, ки вақте Абумуслим ба Мадоин наздик шуд, халифа Мансур дастур дод, ки ӯро пешвоз бигиранд. Ва ӯро бо иззату икром пешвоз гирифта, ба хаймаи халифа бурданд.Вақте, ки ба назди халифа ба Румияи Мадоин расид, гумони ӯ амалӣ гардид ва Абумуслим баъд аз баҳсҳои зиёди лафзӣ бо халифа Мансур бо супоришу дасткӯбии ӯ кушта шуда, ҷасадашро дар гилеме печида дар Даҷла афканданд, то лашкариёну эътиқомандони ӯ огоҳ нашаванд. Бино ба маълумоти Табарӣ 13 феврали соли 755 халифаи Аббосиён Абуҷаъфар Мансур (754-775) Абумуслимро, ки беш аз 35 сол надошт, аҳдшиканона ба қатл расонид.
Бояд гуфт,ки дар сарчашмаҳои таърихӣ дар бораи куштори Абумуслим ҳодиса бо обуранги гуногун ривоят карда мешавад, ки хулосаи асосии онҳо бо ҳамон як амал, қарсакзании Мансур ва аз пушти парда ҳамла кардани сипоҳиёни пешакӣ тайёрнамуда оиди қатли Абумуслим ба анҷом мерасанд, ки инҷо ҳоҷати батафсил нақл намудани ин фоҷиаи миллии миллати мо тибқи сарчашмаҳо дигар зарурияте низ надорад.
Қатли Абумуслим ба зудӣ дар Хуросону Мовароуннаҳр паҳн гардида, сабаби сар задани чандин ҷунбишҳои озодихоҳӣ ва ҷунбишҳои зиддиарабӣ гардид ва ошӯбгарон сабаби шӯриши худро ба куштори Абумуслим рабт медоданд. Аҳамияти дигар ва фавқулоддаи таърихии ҷунбиши Абумуслими Хуросонӣ аз он иборат буд, ки ҷунбишҳо ва иттиҳодҳои озодихоҳонаи то ин замон шаклгирифтаи ду соҳили Ҷайҳун Хуросону Мовароуннаҳрро бо ҳам муттаҳид намуд. Хизмати дигари Абумуслим аз рӯзҳои аввали ба Хуросон омаданаш дар таъсиси иттиҳоди эронитабори зиддиуммавӣ ва зиддитуркӣ зоҳир мегардад, ки дар осори таърихии ҳамасрони мо мушоҳида намегардад.
Муаррихи амрикоӣ Фредерик Старр муҳимтарин хизмати Абумуслимро барои мардумони бумӣ чунин баҳогузорӣ менамояд, ки Абумуслим бо ошно гардидани вазъи сиёсии Хуросону Мовароуннаҳр аввал ба душманони сарсахти дохилии онҳо қабилаҳои туркии ғарбӣ ва туркҳои шарқӣ, ки гоҳҳо барои кӯмаки ҳарбӣ бо ҳокимони маҳаллӣ паймон мебастанд, рӯбарӯ шуда, онҳоро аз ин сарзамин ронда, миёни ҳокимияти туркҳоро шикаста, аз ҷиҳати сиёсӣ онҳоро дар минтақа камтаъсир намуд, ки ин андешаи муаррихи бузург бисёр созгор аст дар қиболи навиштаҳои муаррихони шӯравӣ(Фредерик Старр-китоби “Маърифати гумшуда”-Душанбе, нашрияи “Эр-граф”-соли 2018).
Наҳзати Абумуслим дар тадқиқоти олимони аврупоӣ калонтарин исёни баамаломада дар минтақа аз лиҳози арзиши инсонӣ алайҳи душманони хориҷӣ туркҳои шарқӣ ва лашкари фағфури Чин бо сарварии Ан Лушан, ки гӯё барои кӯмак ба ҳокимони маҳаллӣ ба Талас ё Тароз омада, аммо нияти тасхири Мовароуннаҳру Суғду Тахористонро доштанд, арзёбӣ мешавад. Ба андешаи муҳаққиқони аврупоӣ ин калонтарин ва даҳшатангезтарин исён дар таърих буд, ки ғалаба насиби Абумуслим гашта, умеди туркҳою чиниҳоро барои соҳиб шудан ба мулкҳои минтақа барбод дода, ин сарзаминро дар ихтиёри соҳибони аслияш боқӣ гузошт.Тибқи сарчашмаҳо лашкари миллионнафари чиноихо мақсади тасарруфи пурраи Мовароуннаҳрро доштааст.
Тибқи навиштаи Фредерик Старр дар китоби дар боло ишорагашта, арзиши инсонии юриши чиноиҳо дар ба хотири истиллои кишвари Мовароуннаҳру Хуросони исломӣ ба тахмин 36 миллион нафарро ташкил медод ва чи тавре,ки ишора намудааст аз забони нависандагони имрӯза, ин юришу набарди он, яке аз калонтарин ва бераҳмии даҳшатангезе дар таърихи башарият дониста мешавад(воқеъан ин ғалабаи дурахшони абармарди таърихӣ Абӯмуслими Хуросонист ва он ҳисоботи омирии овардаи арзиши инсонӣ, он чизеро,ки бо лашкари миллионнафара фағфури Чин дар муқобили сарзамини Мовароуннаҳру Хуросони исломӣ мехост анҷом диҳад, бешак агар ғалаба мекард, аминам,ки агар содатар карда гӯем,он вақт хилофати арабию шоҳигарии онҳо баъди чанде чун алафи хушк бо пуррагӣ аз байн мерафт ва воқеъан барои ҳамин ғалабааш,кишварҳои исломиро имрӯзаро зарур аст,ҳар як мусулмон дар намозаш пайваста ба хотири ғалабаи мавсуф,ки асоси бақои дини мубини ислом ва давлатдории мусулмонҳо барои чанд аср гардид аз номи Абумуслим ёд кунаду ба арвоҳаш дуруд фиристанд- шарҳи Варқаи Зайниддин).
Баъди ноодилона кушта шудани Абумуслим, ошӯбҳои озодихоҳии зиддиарабӣ авҷи тоза пайдо карданд. Агар дар замони хилофати Уммавиён омилҳои сар задани исёнҳову ошӯбҳо ва норозигии мардуми маҳаллӣ ба сабабҳои иқтисодӣ, аз ҳад зиёд шудани андоз ва пайдо гардидани шаклҳои нави он баста бошанд, дар замони Аббосиён чунин исёнҳо бештаран характери озодихоҳонаро касб карда буданд.
Баъди қатли Абумуслим аз ҷониби халифаи Аббосӣ – Мансур, ки нисбати маволӣ, бахусус Хуросониён нафрати сахт пайдо карда, дар қатли Имоми Аъзам- Абӯҳанифа ҳам даст дошт, шӯришу исёнҳои зиёди зиддиарабию мазҳабӣ, аз қабилӣ шӯриши Сумбоди Муғ, Буосими Бустӣ, Саъиди Ҷуло, Ҳузайн ибни Руқод, Муҳаммад ибни Шадод, Барозбандаи Хуросонӣ, Озарӯя ва исёнҳои Марзбони Маҷусӣ, Ровандиён, Устод Сис, Юсуфи Барми Пушангӣ, Муқаннаъ, Мозёр ибни Қоруни Табаристонӣ, Ҳамзаи Систонӣ, Рофеъ ибни Лайс, Бобаки Хуррамдин, Ковуси Истаравшанӣ ва ғайраҳо ба вуқуъ пайвастанд, ки натиҷаи онҳо раванди истиқлолхоҳии мардумии бумии минтақаро тезонида, дар ояндаи наздик онҳоро аз итоати халифаи араб берун намуд. Машҳуртарин муаррихи тоҷиктабори ин давра Муҳаммад Ҷарири Табарӣ раванди қасосгирӣ ва хунхоҳӣ аз Абумуслимро тавассути як рӯҳонии зардуштӣ Сумбоди Муғ, ки онҳоро танҳо мафкураи миллӣ – озодихоҳӣ мутаҳид мекард чунин баён мекунад: «Ба деҳе аз деҳаҳои Нишопур муғе буд Синбод ном. Пас, чун хабари куштани Абумуслим бад-ӯ расид ғамгин шуду гуфт: «Ҳаққи Бумуслим бар ман воҷиб аст, ки ман ин хостаро ҳама ба талаби хуни Бумуслим харҷ кунам. Ва чун хоста намонад, ҷон бидиҳам». Бояд қайд намуд, ки Абумуслими Хуросонӣ чун як нафар тоҷиктабор ба Сумбоди Муғ дӯстии қавие низ доштааст ва инҷо дӯстӣ ва эҳтиромаш нисбат низ анъанаҳои гузаштаи миллати покниҳоди ориёияш ба назар мерасад. Яъне натанҳо мардуми мусулмоншудаи минтақа, балки фарзонамардони миллати тоҷиктабор аз ҳисоби зардуштиёну ровандиёну хуррамдинон низ, ба хунхоҳии Абумуслим қиём карданд. Дар ин маврид овардани андешаи Абдуррафеъи Ҳақиқат амри воқеъист, ки мефармояд: «Абумуслим ҳадафе ҷуз истиқлоли Хуросон ва раҳоӣ додани мардуми ин сарзамин аз чанголи тозиён мақсади дигаре надошт». Аммо, сад афсус, ки фирефтаи макри халифа гардид. Шӯришу ошубҳои мардумӣ сарфи назар аз он ки ҳамаи онҳо ба шикаст рӯ ба рӯ шуданд, вале барои коҳиш додани ситаму ҷафои халифаҳои араб ва намояндагони онҳо нақши муҳим гузоштанд. Инчунин пояҳои ҳукумати халифаҳоро заиф сохтанд. Агар ҷунбишҳои нимаи аввали асри VIII ба ҳукумати ситамгори Умавиён хотима дода бошад, пас қиёмҳову ҷунбишҳои нимаи дувуми асри VIII ва аввали асри IX хилофатро ба ақибнишинӣ водор сохт, ки яке аз натиҷаҳои он ба қудрати сиёсӣ роҳ ёфтани хонадонҳои маҳаллии тоҷик ба шумор меравад.
Ошӯбу исёнҳои дар хунхоҳии Абумуслим ба амаломада, бештар хусусияти миллии иронинажодӣ, ақидатӣ, сиёсӣ, озодихоҳӣ ва иқтисодӣ доштанд. Зуҳури ошӯбҳои зиёди зиддиарабӣ ва баланд гардидани таъсиру нуфузи хонадонҳои маҳаллӣ таваҷҷӯҳи халифаҳои аббосиро нисбат ба минтақа кам карда, дар охир ҷуз пардохти хироҷ аз Хуросон чизе умедвор набуданд.
Мана ба чи ҳол овард натиҷаи ваҳдати олии тоҷиктаборону бузургтарин наҳзати миллии иронпарастӣ бо роҳбарии Абумуслим дар муқобили зулму истибдоди арабҳои ба истилоҳи устод Фирдавсӣ “кашкинахӯр”, ки ахиран танҳо ба фиристонидани маблағи андозе зор монданд, ҳоло он,ки чанд сол муқаддам ин хаёл дар сари араби истилогар як фантазия, як афсонае беш наменамуд. Маълум мегардад, ки қисми шарқии хилофат пурра таҳти таъсири хонадонҳои бузурги ҳукуматгари эронитабор қарор дошт. Албатта натиҷа ва пайомади наҳзати Абумуслим ва таърихии ҷунбишҳои дигари мардумии Хуросону Мовароуннаҳр аз он иборат буд, ки дар натиҷаи онҳо таҳаввулоти фикрӣ ва ғоявии эрониён дар ҳама соҳаҳои ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии хилофат роҳ ёфта, бад-ин восита эрониён давлатшарики хилофат ва пешоҳангони соҳаҳои мухталифи олами ислом гаштанд.
Илова бар ин, дар ин давра мардуми бумии Хуросону Мовароуннаҳр дар хилофат нафақат аксарияти табақаи равшанфикрону сиёсатмадоронро ташкил мекарданд, балки лашкар, низоми ҳарбӣ-сиёсӣ ва вазъи иқтисодии минтақа таҳти таъсири онҳо қарор дошт.
Муҳимтар аз ҳама натиҷаи шӯришҳои мардумӣ аз он иборат буд, ки як нерӯи бузург ва тафаккури зиддиарабиро дар Хуросону Мовароуннаҳр ба миён оварда тавонист. Илова бар ин мардумони бумии минтақаро аз ҷумлаи хонадонҳои бузургу муаззами Бармакӣ – Яҳё, Фазл, Ҷаъфар, хонадони Саҳли Сарахсӣ – Фазл ва Ҳасан ибнии Саҳли Сарахсӣ, хонадони Тоҳир ибнии Ҳусайни Пашунгӣ -Талҳа, Абдулло, Тоҳир ва Муҳаммад, хонадони Тусӣ – Фазл ибнии Сулаймон ва Ҷаъфари Тӯсӣ , хонадони Саффориён Яъқуб ва Амр ибнии Лайси Саффорӣ, хонадони Сомониён -Асад ва фарзандону наводагони онҳо аз ҷониби халифаҳои аббосӣ ба умури давлатӣ, ба мансабҳои волиёни Хуросону Мовароуннаҳр, вазирон ва сарлашкарон таъйин мегардиданд, ки ин ормони деринаи мардуми бумии Хуросони бузург дар роҳи ҳифзи марзу буми аҷдодияшон буд. Аз ин ба баъд Тоҳир ибнии Ҳусайн, Яъқуб ибни Лайс ва Асад ибнии Сомон дар назди халифа эътибори фавқуллода пайдо намуда, минбаъд идораи Хуросону Мовароуннаҳр ба хонадонҳои Тоҳириёну Саффориёну Сомониён интиқол ёфта, пас аз чанде истиқлолияти ҳудудиву маъмурии хешро дар шакли аморат ба даст оварданд.
Устоди арҷманди мо профессор Ҳақназар Назаров дар асари арзишманди худ бо номи “Авомили сууд ва суқути давлати Сомониён” (чопи Душанбе- соли 1999) дар боби “Ҷунбиши Абумуслими Хуросонӣ ,оғози таҳавуллоти азими сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ дар олами ислом” ) баъди истиқлолияти сиёсӣ ба даст овардани кишвари азизи мо яке аз аввалин муаррихонест, ки ба масъалаи наҳзати Абумуслими Хуросонӣ аз диди як нафар олими тоҷики озод ва бидуни ғояҳои “марксистӣ” ва “болшевикӣ” назар андӯхта, ақидаи равшани худро баён доштааст( агарчанде, ки ин андеша кайҳо дар навиштаҳои кишварҳои озоду демократии аврупоӣ пайваста садо медоданд ва режими болшевикӣ моро аз ин андешаҳо дигархелтар савқ медод-шарҳи Варқаи Зайниддин).
Аз ҷумла эшон менигорад: “Истиқрори давлати азим – уш- шаъни иронӣ ва аз қайди басти хонадони манфур ва мустабиди Уммавӣ наҷот додани он ҳадафи асосии сиёсии муборизаи Абумуслими Хуросониро ташкил медод. Ин ормон ва орзӯи деринаи Хуросониён буд ва онҳо дар тамоми давраи ҳукумати Уммавиён ин мақсади наҷибро таъқиб мекарданд.” Ин олими соҳибназари мо андешаашро давом дода боз чунин менигорад: “Дар ҳудуди Хуросон ва Мовароуннаҳр чандин маротиба иттиҳодияҳои миллӣ ташкил шуда буд, лекин иртиботи сиёсии ин соҳили дарёи Омӯ хеле хафиф ва заиф буд ва аз худ осори ҷиддие нагузошта буд.Аҳамияти фавқулъода таърихии ҷунбиши Абумуслими Хуросонӣ маҳз аз он иборат буд, ки ҳамин ду қисми аз ҳам гусастаи Иронзаминро бо ҳам омезиш дода барои муосирин мутааххирин возеҳан исбот намуд ,ки авомили рушду инкишофи ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии тарафайнро танҳо дар пояи ҳуввияти миллӣ ва иртиботи доимӣ бебояд ҷуст”. Фурӯтар ин олими забардасти мо дар ҷои дигаре менигорад: “Ҳама далел ва мулоҳизоте,ки дар бораи аҳамияти ҷунбиши Абумуслими Хуросонӣ ироа шуд, наметавонад аҳамияти аз ҳама муҳими онро ифода карда бошад агар он ба ҳайси як қиёми миллӣ-озодихоҳии мардуми Хуросон таллаққӣ нашавад.Абумуслим аз қадамҳои аввалини худ Хуросон ва Иронро давлати озоду ва мустаъқили миллӣ эълон кард ва худро амири он муррифӣ намуд. Чунин амалӣ таърихӣ баъд аз барҳам хӯрдани давлати Сосониён дар давраи истиллои араб нахустин бор рӯй дода буд.Абумуслим на танҳо дар умури дохилаи халифаи Аббосӣ даст дошт,балки зимомдории тамоми Иронзаминро аз Ироқ гирифта то Фарғона , пас аз соли 750 пас аз он,ки Мовароуннаҳрро фатҳ намуд ,ба дасти худ гирифта буд.Дар аёми ҳукумати кӯтоҳмуддаи худ як шахси ниҳоят муқтадир ва тавоно буд.
Вай ба турктозиҳои туркон дар Мовароуннаҳр хотима бахшид ва аз ҷумлаи ташабускорони сохтмони девори атрофи Бухоро ва сарҳади шимолии Чирчиқ ба шумор меравад”. Ҳақ ба ҷониби ин олими тавонманди мост, ки ҷое менигорад: “Куштори золимонаи Абумуслими Хуросонӣ фоҷиаи бузурги таърихӣ буда, боварӣ ва эътимоди мардуми Хуросонро нисбат ба хонадони Аббосиҳо кам мутазалзил сохт ва муҷиби сар задани як силсила ҷунбишҳои зидди хилофати арабӣ шуд ва онҳо дар давоми 60-70 соли охир қатъ нагаштанд, то замоне, ки дар Хуросон давлатҳои миллӣ пайдо нашуданд”.
Ҳаракати миллӣ- озодихоҳонаи ин шерамарди тоҷик баъдан ғурури миллии бобо ва бобокалонҳои моро боло бурд ва дере нагузашта дар осмони нилгуни давлатдориҳои ҷаҳон кишварҳое чун Сафориён, Тоҳириён ва баъдан империяи Сомониён ба вуҷуд омад. Обрӯи фарҳангии миллии мардуми порситабор ва дар ин асос тамоми мардуми мусулмонро бо фарзонамардони падару модари иронинажод таваллуд намуда , дар тамоми соҳаҳои имлу фановарӣ, фарҳангу ҳатто назарияи мусиқӣ то ба арши баланд бурд,ки имрӯз низ тамоми мардуми мусулмон ва ҳатто фурмоягони араб низ бо номи ин фарзандони мардуми поситабор ифтихори томе низ доранд.Муҳимтар аз ҳама наҳзату футуҳоти Абумуслими Хуросонӣ ва ҳамчунин қурбонии дигари дасти халифа Мансури касиф, Ҳазрати Имом Абуҳанифаи Куфӣ, ки бо як фатвои оқилона ва саривақтии худ забони порсии тоҷикиро то ба дараҷаи забони дуюми ислом боло бурда дар пешорӯи забони арабӣ қарор дод, тавонистанд ба пайдоиши адабиёти пурғановат ва ҷаҳонгири порситаборон, ки то имрӯз рашки ҳар як инглису фаронсавиву олмониву русу турку дигар миллатҳоро меорад рӯи об бо амалҳои худ биёранд.
Беҳуда нависандаи китоби маъруфи “Зиндагиномаи Муҳаммад” сиёсатмадор, ҳуқуқшинос ва ховаршинос, собиқ раиси Парлумони Миср Ибни Ҳайкал ба хабарнигорони урупоӣ ба суоли зерин: Чаро миллату забону тамаддуни бузурги Миср бо ин қадар бузургӣ аз байн рафт? Чунин ҷавоб надода буд: Ба он хотир забони мисриён ва тамаддуни онҳо аз байн рафт, ки Миср шоире мисли Фирдавсӣ надошт”!
Оре инҷо ин шахсияти маъруф ҳақиқати ҳолро гуфтааст.Воқеъан падид омадани Ҳаким Фирдавсии бузург низ реша дар футуҳоти зафаровари Абумуслими Хуросонӣ ва фатвои марди бузурги порситаборону олами ислом Имом Абӯҳанифаи Куфӣ дорад на чизи дигар. Кору амали онҳо боиси наҷоти забону фарҳанги умумипорсӣ гарид.Баъдан дар асрҳои минбаъда ин халқи бузург фармудаи пайғамбари ислом : “Агар илм дар Сурайё бошад марди форс ба он дастрасӣ пайдо ҳохад кард”- ро амалӣ кардаву бо фарзандони бузурги худ тамоми тамадуни умумисломиро ба арши аъло боло бардоштанд ва инҷо хонандаи нуқтасанҷи ман ҷои тардиде низ нест.Ховаршиноси маъруфи фаронсавӣ Эрнест Ренан беҳуда нагуфта буд: “милати араб ҳазорхо фарсах дар қарни аввали зуҳури худ аз илм ва истидлол дур будааст.Саворони арабӣ, ки сирфан ба хаёли тасхири арозии ғайр ва чаповул пайрави алами ислом шуданд, аз беҳтарин ҷанговарони рӯзгори хеш буданд,вале ба таври яқин аз фалсафа баҳрае надоштанд”.
Ҳақ ба ҷониби донишманди фарехтаи миллат, устод Нурмуҳаммади Амиршоҳист, ки дар китоби арзишманди худ бо номи “Давлатдории тоҷикон дар асрҳои 1Х-Х1V” воқеъан андешаи волоеро иброз доштааст: “Барои кулли ақвоми ориёӣ дар истиқлолхоҳӣ аз ҷашни 1250 солагии наҳзати халқии Абумуслими Хуросонӣ”(солҳои 750-2000) аз ин ҷашни бузургтар нахоҳад буд. Ҳеҷ гоҳ тоҷикон дар мубориза алайҳи ғосибони хориҷӣ бад он шумораву ҳадди ҷуғрофӣ иттиҳод накарда ва бад-ин миқдор пирӯзӣ наовардаанд, ки дар ин ҷунбиши бузург. Дар тамоми таърихи маълуми халқи тоҷик агар аз Рустами нимасотирӣ сарфи назар кунем, пас ҳеҷ кас ба ҳади Абумуслими Хуросонӣ қаҳрамони миллӣ нест.Ӯ дар сини 20-23 солагӣ (солҳои хаёташ 727-755)тавонист тамоми халқҳои ирониро алайҳи сулолаҳои Уммавӣ ва Аббосиён муттаваҷеҳ созад ва дар муддати кӯтоҳ пирӯз гардад.Ӯ хилофатро аз Уммавиён ва Аббосиён интиқол дод , бо ҳамин дар корҳои сиёсии давлатӣ намояндагони қавмҳои ирониро ворид сохт ва дар хилофат шакли давлатдории иронӣ ҷоннок шуд. Ғалабаи Абумуслим ибтидои эҳёи давлатдорӣ ва тамаддуни миллати тоҷик аст! Шӯҳрати рӯзафзуни ӯ мартабаи аъробро дар Иронзамин рӯз то рӯз суст мегардонид, ин буд,ки халифаи араб ӯро ба дарбор даъват карда,хоинона кушт.Давлати имрӯзаи моро зарур аст,ки аз он Ҷавонмарди миллат бо тамоми ҷиддият ҷашн бигирад..Бидуни шакку шубҳае қаҳрамони аввалиндараҷаи милли тоҷикон ӯст ва баъд каси дигар”!
Оре инҷо олими пухтакори мо бо тамоми қадфарозӣ бузургии ин фарзанди фарзонаи миллатро ба намоиш гузоштааст.
Дар ҳамин асос мепиндорам имсол, ки ба соли ғалабаҳои пуршукӯҳ ва озодкунии Мовароуннаҳр ва Хуросон аз дасти истиллогарони араб ва амири ин минтақа эълон гаштани Абумуслими Хуросони 1275 сол ва ба куштораи хоинонааш аз дасти халифаи нотавонбини араб Мансур дар моҳи феврали соли равон расо 1270 сол пур гашт , ҳамчунин соли 2027 тибқи бархе аз сарчашмаҳо ба таваллуди ин қаҳрамони умумилии №1-и тоҷикон дар ҳазораи 1-уми солшумории масеҳӣ соли 2027, расо 1300 сол пур мешавад меандешам, ки ба хотири ин чашнҳо бояд дар сатҳи давлатӣ , ниҳоят ҷиддӣ хотироти ин ҳаракати озодихоҳӣ ва миллӣ ва роҳбари онҳо Абумуслими Хуросонӣ, ки асосашро ваҳдати умумиллии мардуми тоҷиктабори ҳарду тарафи рӯди Омӯя ташкил ва гузаронида шавад.
Бо назардошти торафт печидатар гаштани проблемаҳои глобалии сайёра, ҷахонишавии бесобиқаи тамадунҳо, ки дар худ имрӯзҳо хатароти зиёдеро ба бор оварда истодаву фарҳангдуздӣ (дар мисоли асбобҳои мусиқии дутор, сетор,най, карнай, сурнай….) фарзандуздӣ аз ҳисоби фарзандони миллатҳои дигар (дар мисоли Зардушт, Малика Томирис, Баҳроми Чӯбина, Ибни Сино, Берунӣ, Форобӣ, Маҳмуди Торобӣ, Малеҳои Самарқандӣ….), китобдуздӣ (дар мисоли “Авасто”….), қабиладуздӣ (дар мисоли сарматҳо, скифҳо, сакоиҳо, бохтариҳо ва ахиран суғдиҳо) ва ғайраҳо доман сурат мегиранд, пайваста бояд диққати ҷиддӣ диҳем.
Махсусан дар шароити рушди бесобиқаи андешаи радикалӣ ва ифротгароии динӣ ва хуруҷи панарабизм зери ниқоби дингароӣ дар минтақа ва дар дохили худи кишвари мо, бояд ба ин масъалаҳо таваҷҷӯҳи зиёде диҳем.
Ба ин масъалаҳо Пешвои муаззами миллат, Президенти кишвар, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста диққат медиҳад.Дар паёмҳои ҳарсолаи худ вобаста ба пешгирии омилҳои ифротгароӣ ва хатарҳои радикализми динӣ ва терроризм ва дар ин асос баланд бардтоштани тарбияи ватандӯстии аҳолӣ, тарбияи ҳарбӣ-ватандӯстии хосатан ҷавонон, тарбияи онҳо дар ин рӯҳия пешниҳодҳои шоистаеро арзонӣ медорад.Боиси хушнудист, ки дар Паёми охирини худ ба Маҷлиси Олии ҶТ аз санаи 28-уми декабри соли 2024 роҳбари миллиямон ба масъалаи аҷгузорӣ ба фарзандони фарзонаи миллат диққати махсус дода, масъалаи ҷашни 2550 солагии ҷадди бузургамон Куруши Кабирро дар сатҳи ҷаҳонӣ ба миён гузошт, ки ин пешниҳод то ҷое,ки ман мушоҳида намудам ва медонам , дар доираи миллионҳо иронинажодони олам ва дигар миллатҳо боиси истиқболи хуше низ қарор гирифт.
Мушоҳидаҳои банда нишон медиҳанд, ки гуруҳҳои тундрав ва ифротгаро ба таври моҳирона аз шабакаҳои интернетӣ кор гирифта бо афсонаҳои “корномаҳои арабҳои бадавӣ ва футуҳотҳои дурӯғини исломпаҳкунии онҳо”(дар асл таҷовуз ба хоки давлату миллати озоде, ки ба араб на кор дошт ва на душманӣ, бо мақсади ғасби моликият ва роҳзанию дар ин асос кушторҳои бешумор) махсусан доираи қишри зиёди аҳолиро, ки муттасифона хело бесавод низ ҳастанд ҳам аз дохили кишвар ва ҳам берун гӯл мезананд. Ин мардуми авом ва хостан ҷавонон, ки муттасифона бархе аз онҳо саводи қазоие низ надоранд ба суханони ин ба ном “уламони дин” бовар низ мекунанд, ки ин омилҳо боси таассуфи ҷиддии мақомотҳои танобкаш низ бояд гарданд.Дар торномаҳо суолҳое оиди бузургтарин сарлашкар пеш гузошта мешавад ва дарҳол мебинед, ки аз ҷониби мардуми тоҷиктабори нохонда, ки шояд китоберо низ дар умрашон нахондаву ин қиссаро аз нимчамуллои дайдуе шунида бошад, суханҳо оиди бузургтарин сарлашкар будани лашкаркаши қушунҳои арабҳои ғосиб Холид Ибни Валид сухан ироа мекунанд.Ин мардуми бесавод,ки қариб ҳамагӣ тоҷиканд ҳатто намедонанд, ки ана хамин шахс ва дигар ҳамтоёнаш ба муқобили давлатдории мо мардуми тоҷик, империяи Сосониён бе ягон сабаб танҳо бо мақсади дини худро паҳн намудан ба мо(дар асл асосаш ин яғмогарӣ ва роҳзанӣ , ба ватани мо ҳуҷум овардаву ҳамаро куштаву таҷовуз сӯхтаву дуздидаву кандаву бурданд на чизи дигар).
Даҳшатовараш ин аст, ки чунин суханҳои беақлона ва дур аз ифтихори миллӣ баъди 34 соли истиқлолият, озодона тариқи васоити ахбори омма, аз ҷумла торномаҳои интернетӣ садо медиҳанд ва аҳли зиё ва ҷомеъаи шаҳрвандӣ бошад хомӯширо ихтиёр мекунад.Боре надидам, ки бахусус аз ҷониби ба ном “уламои дин” дар бораи таърихномаи бузургтарин фарзанди тоҷик бо номи Абӯмуслими Хуросонӣ сухане ироа гашта бошад. Ҳама суханҳои обшустаи замони империядории арабу муғулу турктаборон буда, заррае ба манфати миллати тоҷик ва манфиати давлатдории мо нестанд.
Аз ин рӯ зарур аст, ки ба ин масъала ва хосатан гузаронидани ҷашни ботантанаи Абумуслими Хуросонӣ диққати махсусе диҳем.Суханҳои тағоии азизам ба ёдам меояд, ки миёнаҳои аввалҳои солҳои 80-уми асри пор дар сафорати СССР дар Ироқ ва ташкилоти “Союззагрангаз” кор мекард ва гуфта буд, ки боре дар Бағдод ба ҷое, ки гӯё онҷо мадфани Абӯмуслими Хуросонӣ будааст ба зиёрат рафтам.Изҳор медошт,ки онҷо арабҳои зиёде мегузаштанд ва баъди зиёда аз 1200 соли қатли номардонаи ин фарзонамарди миллат бо таҳқир ва тамасхур ба сӯи мо нигариста қабри “тозик”(яъне қабри тоҷик мегуфтанд).Изҳор медошт, ки он вақт ба хотири ин тоҷики диловари дур аз Тоҷикистон номардона аз тарафи араби фисине қатл гашта, аз чашмонам ашк ҷорӣ гашта, ҷигарам пора- пора гашт. Бубинед арабҳои дайдуро,ки баъди 1200 соли куштори тоҷик то ҳол бо назари таҳқир ба мо нигоҳ мекунанд ,вале дар ватани мо ба ном нимчамуллои дур аз илму дониш тариқи сомонаҳо аз беназоратӣ, чи гуна мардуми тоҷикро гул задаву аз Холид Ибни Валиду Қутайба ибни Муслим беибо ва нотарсона қаҳрамон метарошанд ва ин худ як тарғиби хоинона дар рӯзи равшан ва аз худ бегона кардани миллати мост на чизи дигар!
Дар ин росто ҳунармандони мо ба масъалаи офаридани силсилафилмҳо доир ба ҳаёт ва фаъолияти бузургмарди таърихӣ Абумуслими Хуросонӣ бояд дар ҳамкорӣ бо нависандагон ва таърихнигорон диққати ҷиддӣ диҳанд.
Имрӯз вақте, ки бархе аз қабилаҳои атроф аз Баҳроми Чӯбина, Маҳмуди Торобӣ ва Малика Томирис ва дигарон намояндаю қаҳрамони миллии худро метарошанд, фардо дар гумон аст, ки аз Абумуслими Хуросонӣ, қатъи назар аз мавҷуд будани сарчашмаҳои хостан зиёди қадимӣ оиди ҷавонмарди тоҷиктабор будани Абумаслим, даст ба азхудкунии эшон назананд ва меандешам, ки ҳар кор дар шароити ҷаҳонишавӣ имконият дорад!
Аз ин рӯ дар ин радиф гузоштани ҳайкали мӯҳташами ин тоҷики диловар ва дар таърих ягона дар муқобили истилогарони арабҳои бадавӣ ғалабакарда, чун рамзи зафар, ки натиҷааш ваҳдати сартосарии мардуми тоҷиктабор буд, ба манфиати миллати мо хоҳад буд. Ин ҳайкали боҳашаммат бояд зеби пойтахти кишвар ва бораи бузурги миллату Тоҷикистон дар муқобили панарабизм ва ифротгароии динӣ қарор бигирад!
Хиёбону кӯчаҳо бояд ба номаш гузошта шуда, таърихнигорон ба корнамонии он баҳои ҳақиқии умумиллӣ диҳанд ва ба аъмоли бесаводонаи як цишри рӯҳониёни бесавод билкул назаре надӯзанд бо назарияи панарабизми бепояашон(аҷабам меояд дар Муғулистон ва Ӯзбекистон аз муғулҳои истилогаре чун Чингизхон ва Темурланг, ки ба ғайр аз ҷангу куштору сӯхтану яғмогарӣ чизеро барои миллати муғул ва башарият ба ҷой нагузоштаанд, диндорони онҳо оиди соҳибкароматии ин шахсон “қаҳрамон” шабу рӯз чор мезананду як рӯҳонию муллои каме саводдоштаи мо ба манфиати миллату давлат вобаста Абумуслими Хуросонӣ садо баланд намекунад?!).
Таъсиси ордени Абӯмуслими Хуросонӣ дар сатҳи давлатӣ вобаста ба корномаи қаҳрамони №1 дар байни тоҷикон ва уман иронинажодон Абӯмуслими Хуросонӣ боиси ифтихори мо хоҳад буд ва он як кори зарурии заминӣ ва замони низ ҳаст,зеро дар сомонаҳои интернетии англисӣ Абумуслими Хуросонӣ ҳамчун лашкаркаши машҳури кишварҳои исломӣ , зери парчами давлатии Туркманистони имрӯза нишон дода шуда истодааст, ҳоло он, ки гузаштагони туркманҳо баъди 200 соли ҳалокати Абумуслим бо иҷозати амирони бекаллаи Сомонӣ барои муҳофизати сарҳади давлати Сомониён ба ин марз роҳ дода шуда буданд, аллакай ҳис мешавад,ки мо дар арафаи аз дасти додани ҳамин шахсияти маъруфи ҷаҳонӣ низ қарор дорем (дар урфият мегӯянд, аз мост, ки бар мост).
Аз ҳама муҳимаш бо ин роҳ мо метавонем, ки дар тарбияи мардуми захматкаш ва хосатан ҷавонон азми қатъии худро гузошта, ба доираҳои панарабизм ва хосатан андешашои бӯйноки ифротгароӣ ва радикализми динӣ зарбаи ҷонкоҳе занем.
Боварӣ дорам, ки зери сиёсати наҷибонаи роҳбари давлатамон мо метавонем ин корҳоро анҷом бахшем.
Варқаи Зайниддин,
Корманди фахрии мақомоти
Прокуратураи Тоҷикистон.
Осоишгоҳи Ромит – Душанбе – Бохтар.
6.14.08- соли 2025
