Аз қабули аввалин санадҳои ҳуқуқии дар бораи авф дар Тоҷикистон қабулгашта зиёда аз 100 сол сипарӣ гашт.
Дар таърихи давлатдориҳо яке аз санадҳои ҳуқуқии муҳим, ки он дар давлат корбаст карда мешавад,ин қабули санадҳои муҳими ҳуқуқӣ- авф ва бахшиши гуноҳ мебошад, ки қабулу ба иҷро расонидани ин намуд санадҳои ҳуқуқии инсондӯстона дар ҳаёти инсоният таърихи тӯлонӣ дорад.Дар ин мақола мо ба масъалаи таъриху моҳияти ин санадҳои муҳими ҳуқуқӣ,ки дар таърихи ҳуқуқии инсоният ва худи инсон нақши мондагореро ба ҷой гузоштаанд гуфта намегузарем.
Сухан айни замон дар ин мақола сари он меравад,ки аз қабули аввалин санадҳои ҳуқуқӣ дар Ҷумҳурии имрӯзаи Тоҷикистон дар соли равон, аниқтараш моҳи марти соли 2025, 100 сол сипарӣ гашт.
Ба ҳамагон маълум ҳаст, ки Тоҷикистони имрӯза ин меваи қарори маъруфи ҷаласаи Бюрои сиёсии КМ РКП(б) аз 12-уми июни соли 1924 «Дар бораи тақсимоти миллӣ-марзии Осиёи Миёна» буда, дар ин асос санаи 14-уми октябри соли 1924 ҳачун ҶМШС таъсис ёфт.
Ҳукумати таъсисдодашудаи ҷумҳурии ҷавон баъдан аз Тошкент таҳти роҳбарии собиқ диктатори Бухорои Шарқӣ(сарвар) ва роҳбари вақти Раиси Кумитаи инқилобии Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон Нусратулло Махсум охирҳои моҳи феврали соли 1925 ба пойтахти худ,деҳаи Душанбе ворид гашт. Баъди чанде, аниқтараш 15-уми марти соли 1925 аз тарафи роҳбари Тоҷикистон Нусратулло Махсум дар ҳузури намояндагони амлокдориҳо ва вилоятҳо , низомиён ва аҳолӣ гирду атрофи Душанбе,Эъломия оиди таъсиси аввалин давлати миллии тоҷикон бо номи Тоҷикистон қироат гашта, ҳукумати вақти инқилобӣ он замон дар пойтахти тозаинтихоби тоҷикон ба кор шурӯъ намуд.
Табиист ки таъсиси ҷумҳурии ҷавон ба солҳои пурошӯбу нороому ҷанги хунуни шаҳрвандӣ рост омада, роҳбарияти вақти ҷумҳурии ҷавон тамоми мушкилиҳои вуҷуддоштаи ҷомеъаи онвақта ва вазъи нобасомони сиёсиву иқтисодии мавҷудбуда ва дар ин асос миссияи таърихии худро дар назди миллати тоҷик ва назди Ҳукумати Шӯравӣ низ хело хуб ҳис мекард.Маҳз натиҷаи омӯзиш ва маълумоти аниқ доштан оиди вазъи сиёсию иқтисодии ҷумҳурӣ буд, ки яке аз қарорҳои аввали қабулнамудаи ҳукумати вақти давлатдории тоҷикон баъди 1000 соли бедавлатӣ ин қабули қарор дар бораи авф буд.
Аниқтараш санаи 14-уми марти соли 1925 Қарори Кумитаи инқилобии Ҷумҳурии мухтори Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон «Дар бораи авфи босмачиёни собиқ» бо имзои роҳбари Кумитаи Инқилобии кишвар-роҳбари вақти тоҷикон Нусратулло Махсум ба тавсиб расид.
Матни ин қарор, ки яке аз аввалин қарорҳо дар давлатдории навини тоҷикон ба ҳисоб меравад чунин аст:
Бо сабаби таъсис ёфтани Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон, ки он асосҳои ҳукумати шӯравии коргару деҳқони Тоҷикистонро тасдиқ мекунад, Кумитаи Инкилобӣ ба хотири ба меҳнати осоишта баргардонидани он коргарону деҳқононе,ки бар бар асари андешаҳои тираи худ, зери таъсиру роҳбарии ходимони амирӣ ва подшоҳӣ ба муқобили ҳукумати шӯравӣ бо яроқ дар мубориза қарор доранд қарор мекунад:
1.Тамоми коргару деҳқони дар шайкаҳои босмачиён, чун ийгитҳои қаторӣ ва ҳамчунин чун қумондонҳои отрядҳои «қурбошӣ» фаъол намуда, бо ихтиёран таслимшавӣ бо яроқи дасташон аз санаи 15-уми март то санаи 15-уми июни соли 1925 аз тамоми пайгирӣ ва нисбати тамоми аъмоли содиркардаашон озод карда шуда, ба онҳо озодӣ ва дахлнопазирӣ пурра кафолат дода мешавад.
2.Тамоми гумоштагону думравони босмачигарӣ, ки аз кирдорҳои худ сидқан пушаймон гашта, дар ин хусус ба мақомотҳои шӯравӣ дар мӯҳлати дар банди 1-и қарори мазкур омада ва кафолат доданашон барои дастгирӣ накардани босмачигарӣ, аз тамоми пайгирӣ,нисбати тамоми аъмоли содирнамудаашон озод карда шуда,ба онҳо озодӣ ва дахлнопазирӣ пурра кафолат дода мешавад.
3.Тамоми ийгитҳо ва қурбошиҳое, ки дар мӯҳлати ишорагашта ба ҳукумати шӯравӣ таслим нашуда, роҳзаниро давом дода, хоҷагии халқро вайрон менамоянд, ғайриқонунӣ эълом карда шуда, қатъи назар аз оне ки чунин нафарон дар ҳангоми ҷанг ва ё баъдан ихтиёран ба ҳукумати шӯравӣ таслим мешаванд бо тамоми ҷиддияти қонунҳои замони инкилобӣ пайгирӣ хоҳанд гашт.
4.Тамоми гумошдагону думравони босмачигарӣ, ки дар мӯҳлати дар банди 1-и қарори мазкур омада, ба мақомотҳои шӯравӣ ташриф наоварда, аз кирдорҳои худ самимона пушаймонӣ изҳор накарда, ба шайкаҳои босмачиён ёрии худро давом медиҳанд, ҳамчун хоинони халқи меҳнатии тоҷик эълон карда шуда, ҳангоми дастгир намудани ин гуна ашхос бо тамоми ҷиддияти қонунҳои замони инкилобӣ ба ҷазо кашида хоҳанд шуд.
- Ба шуъбаи ташкилии Кумитаи Инқилобӣ супорида шавад, ки матни дахлдори муроҷиат ба босмачиён, Комисариати адлия бошад бо мақомотҳои ба муқобили босмачигарӣ муборизабаранда дастурамали лозимаро барои иҷрои қарори қабулгашта, кор карда бароянд.
6.Фаъолгардии қарори зикршударо(қувваи қонунӣ пайдо намудан) тариқи телеграф амалӣ намоянд.
Қайд бояд намуд, ки баъди қабул гаштани ин қарор, ҳамчунин дар рӯзи эълон гаштани Эъломияи таъсис ёфтани Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон, санаи 15-уми марти соли 2025 боз Қарори Кумитаи Инқилобӣ бо номи «Дар бораи авф ба муносибати таъсис ёфтани ҶМШС Тоҷикистон» қабул гашт.Фикр мекунам, ки ин ҳарду қарор аз тарафи роҳбари вақти Тоҷикистон, Нусратулло Махсум дар он замони дур, аз минбар қироат ва ба самъи иштирокчиёни ҳамоиши эъломи таъсиси ҷумҳурие бо номи Тоҷикистон расонида шудааст.
Дар матни ин қарори дуввум чунин омадааст:
«Рӯзи эълони таъсисёбии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин рӯзи иди бузургтарин барои меҳнаткашони Тоҷикистон маҳсуб меёбад(мана барои чи камина дар тамоми мақолаҳоям менигорам,ки рӯзи таъсисёбии ҷумҳурии Тоҷикистон ва эъломи он бояд ҳама вақт бо тантана ёд карда шавад,зеро аз ин рӯйдод мо муқаддастар ҷашне агар мантиқан андешем надорем-шарҳи Варқаи Зайниддин).
Дар ин рӯзи барои Тоҷикистон бузургтарин бар асари таъсиси ҶМШС Тоҷикистон, Кумитаи инкилобӣ кушиш менамояд, ки ба меҳнати осоишта коргарону деҳқононеро,ки бар асари андешаҳои тираи худ худ,зери таъсиру роҳбарии ходимони амирӣ ва подшоҳӣ ҷиноят содир намудаву ба ҷумҳурӣ зарар расонидаанд,бо назардошти ба онҳо додани имконият барои бо меҳнати шахсӣ гуноҳи худро назди ҳукумати коргару деҳқон аз байн бурдан қарор мекунад:».
Бояд гуфт, қарор дар бораи ин авф нисбати қарори авфи босмачиён васеътар буда, аз 9 банд иборат буда, илова бар ин банди 1 аз 3 зербанд ва банди 4-ум бошад аз 6 зербанд иборат аст.
Аз ҷумла дар банди 1, зербанди «а» чунин омадааст:
Тамоми маҳбусони дар маҳбасхонаҳои ҶМШС Тоҷикистон ҷазоро адонамудаистодаи мӯҳлати ҷазояшон то ду сол, қатъи назар аз кадом мӯҳлати қисми ҷазоро адо намуда озод карда шаванд.
Дар банди 2 бошад чунин омадааст:
Ба прокуророн ва мақомоти судӣ супориш дода шавад,ки парвандаҳои ҷиноятии дар тафтишоти пешакӣ ва баррасии судӣ қарор доштаро, ки ҷазо дар ҳудуди беш 1 сол маҳрумӣ аз озоди муқаррар ва то 15-уми марти соли 2025 содир гаштаанд, қатъ намоянд.
Тибқи банди 3-и қарор омадааст,ки тамоми судҳо бо парвандаҳои ҷиноятҳои то санаи 15-уми марти соли 1925 содиршуда, ки ҷазои ниҳоӣ бо онҳо маҳрумӣ аз озодиро ба мӯҳлати бештар аз як сол талаб мекунад ,агар дар баррасии судӣ қарор дошта бошанд, аз се як ҳиссаи ҷазо кам карда шавад.
Дар банди 4 бошад омадааст, ки нисбати шахсони зерин қарор дар бораи авф тадбиқ карда намешавад:
а) нисбати шахсони ҷиноятҳои вазнини аксулинқилобиро содир намуда, дар асоси моддаҳои 57-73 КҶ.
б)нисбати шахсони ҷиноятҳои вазнини нисбати тартиботи роҳбариро содир намуда, дар асоси моддаҳои 75-76 КҶ.
в)нисбати шахсони ҷиноятҳои вазнини дар асоси моддаҳои 184 КҶ.
г)нисбати шахсони ҷиноятҳои вазнини ҳарбиро содирнамуда дар асоси моддаҳои 210 қисми 2 КҶ.
д)нисбати шахсони ҷиноятҳои хизматиро содирнамуда дар асоси моддаҳои 110 қисми 2 , 113 қисми 2, 114 қисми 2, 114 -а КҶ.
е)нисбати ретсидивистҳо ва ҳамчунин шахсони ҷиноятҳои якхеларо зиёда аз як бор содирнамуда ва ба мӯҳлати 1 сол маҳкумшуда.
Дар банди 5 чунин омадааст, ки ашхоси шартан аз озодӣ маҳрум гашта,бо пуррагӣ аз ҷазои ба онҳо таъингашта озод карда мешаванд.
Тибқи банди 6 -и қарори мазкур иҷрои он ба комиссиюни марказии дар шаҳри Душанбе таъсис гашта аз ҳисоби намояндагони Кумитаи Инқилобӣ,Комиссариати халқии адлия, Комиссариати халқии корҳои дохила ва прокуратураи ҳарбӣ, дар маҳаллаҳо бошад аз тарафи комиссияҳои вилоятӣ аз ҳисоби намоядагони вилоятии Кумитаи Инқилобӣ, Комиссариати халқии адлия, намояндагони ҳарбӣ, ваколатдори мубориза бо босмачигарӣ таъсис дода мешавад.
Тибқи банди-7 Комиссариати халқии адлия муваззаф гардонида шудааст,ки дастурамали амалисозии қарори мазкурро кор карда барояд.
Тибқи банди 8-уми қарор бошад муқаррар гаштааст, ки фаъолият оиди амалигардонии қарори мазкур то 1- уми июни соли 1925 ба охир расонида шавад.
Тибқи банди -9, фаъолгардии қарори зикршуда(пайдо намудани қувваи қонунӣ) бояд тариқи телеграф амалӣ гардонида шавад.
Хотиррасон бояд намуд, ки дар он замони дур, ки дар кишвар матбуот ва нашриёт набуд , ягон рӯзнома он шабу рӯз чоп намешуд, дар Бухорои Шарқӣ ва нахустин матбаю асбобҳои чопкуниро устод Лоҳутии бузург баъди чанд моҳ аз даруни кӯчаҳои пурлойи Душанбеи кӯҳан кашида-кашида меовард,ягона роҳи қулайи интишори ин қарорҳои муҳими ҷумҳурии ҷавони мардуми тоҷик ин телеграф буд.
Тариқи расонидани матни ин қарорҳо ба маҳаллаҳо ба воситаи теллеграф онҳо қувваи қонунӣ пайдо мекарданд, ки ин амал низ барои насли имрӯза бисёр аҷиб низ ҳаст.
Ба ҳамин тариқ ин санадҳои аввалини ҳуқуқии оиди авфи қабулгашта худ бозгӯӣ дар кадом вазъи сиёсӣ ва иқтисодӣ қарор доштани ҷумҳурии ҷавони Тоҷикистонро бозгӯӣ менамоянд.
Бояд гуфт, қабули ин санадҳои ҳуқуқии то андозае ҷанбаи сиёсӣ дошта, дар он замони ҷанги беамони шаҳрвандии хосатан дар Бухорои Шарқи давом дошта, ки аслан водиҳои хосатан Ҳисор, Вахш ва минтақаи Кӯлоб макони аслии босмачигарӣ маҳсуб меёфтанд, ин нишонаи то андозае аз диди воқеъаҳои сиёсии рухдода, баъди Инқилоби Кабири Сусиёлистии Октябр ва Инқилоби ба ном халқии Бухоро ва вазъи минтақа дар он давра манша мегиранд.
Дар ин асос аз саҳифаи таърихи ташаккули ҷумҳурии ҷавони Тоҷикистон маълум аст, ки қабули ин санадҳои ҳуқуқӣ низ дар роҳи ба ҳаёти осоишта баргардонидани қисмати зиёди мардуми деҳқону чоряккори кишвар ва даст кашидан аз муборизаи яроқнок ба муқобили ҳокимияти нисбатан пурзӯрӣ давлатӣ, хосатан аз ҷониби аъзоёни ҳаракати босмачигарӣ, ки ба қатлу куштор, роҳзанию ғоратгарию дуздӣ аслан мароқи зиёде доштанд, нақши калидии худро низ бозидаанд.Ахиран гурӯҳҳои зиёди босмачиён бо роҳбаладии қӯрбошиҳои худ бо яроқҳои дасташон ба ҳаёти мулкӣ баргаштаву худу наздиконашонро аз пайгирӣ наҷоту баъдан дар сохтану ба пой гузоштани ҷумҳурии ҷавон низ хело саҳим низ будаанд.Чунин амал аз тарафи ба ном думравону хабаркашҳои онҳо низ зиёд рух додааст.
Ҳамчунин ба муносибати эълом гаштани Тоҷикистони шӯравӣ шаҳрвандони зиёде низ вобаста ба содир намудани ҷиноятҳо, аз зиндонҳои мавҷудаи он замон озод карда шудаанд.
Аз матни ин қарорҳо бармеояд,ки он давра аллакай дар Бухорои Шарқӣ мақомотҳои давлатии шӯравӣ мисли судҳо(аслан судҳои халқии қозигӣ-шарҳи Варқаи Зайниддин), мақомоти прокуратура ва аҷибаш ин аст,ки низоми прокуратураи ҳарбӣ низ амал мекардааст(шояд он ба прокуратураи ҳарбии корпуси 13-уми Артиши Сурх дар Осиёи Миёна, ки тибқи қарорҳои Ҳукумати шӯравӣ аз соли 1923 дар Бухорои Шарқӣ фаъолияти он нисбати низомиёни шуравии Бухорои Шарқӣ низ роҳандозӣ мешуд рабт мегирифт-шарҳи Варқаи Зайниддин).
Бояд гуфт, ки дар матни қарорҳои мазкур дар номи моддаҳои Кодекси ҷиноятӣ, номи ҷумҳурӣ мавҷуд нест.Меандешам, ки он замон дар кишвари мо, ки ҷумҳурии мухтор буд ва ба доштани кодекси ҷиноятӣ ҳуқуқдор низ набуд ва дар кишвари ба тозагӣ таъсисёфтаи Ӯзбакистон, ки кишвари мо дар таркиби он буд ҳанӯз кодекси ҷиноятӣ таҳия нагашта(кодекс дар ин ҷумҳурӣ соли 1926 таҳия ва қабул гашт) дар чунин ҳолат аз КҶ РСФСР шояд истифода гашта бошад? Чун дар Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Бухоро кодекси ҷиноятӣ таҳия ва қабул нагашта буд.
Ана ҳамин қарорҳои аввалини доири авф қабулгашта,баъдан иниститути қонунгузории авф ва бахшиши гуноҳро дар Ҷумҳурии шӯравии сусиёлистии Тоҷикистон поягузорӣ намуда, онро то ба давраи имрӯзаи кишвари соҳибистиқлол шурӯъ аз санаи 9-уми сентябри соли 1991 оварда расонидаанд, ки ин институт имрӯз такмил ёфтаву қонунҳои зиёде доири авфу бахшиш қабул гаштаанд.
Варқаи Зайниддин,
ёрдамчии калони прокурори вилояти Хатлон,
мушовири адлияи дараҷаи1
