Тоҷикистон ҳамчунон барои бозгардондани ганҷинаи Амударё, маҷмуаи беназир аз ганҷинаҳои бостонӣ, ки беш аз як аср пеш дар даврони ҳукумати истеъмории империяи Бритониё дар Осиё аз ин кишвар рабуда шуда буд, мубориза мекунад.
Сарфи назар аз гуфтушунидҳои чандинсола, Бритониё аз баргардонидани сарватҳои фарҳангии ғоратшуда, сарпечӣ мекунад ва бад-ин тартиб, муносибати таҳқиромез нисбат ба ҳуқуқи аксари миллатҳо оид ба мероси таърихиашон нишон медиҳад.
Ба гуфтаи Шералӣ Хоҷазода, директори Оҷонсии ҳифзи мероси таърихӣ ва фарҳангии Тоҷикистон, бозпас гардонидани ганҷҳо яке аз авлавиятҳои асосии ин ниҳод боқӣ мемонад. Бо ин ҳол, тарафи Бритониё бо ҳар баҳона ин равандро ба таъхир меандозад ва худро ба ҳаракатҳои рамздор, аз қабили додани нусхаҳои осори бостонӣ ё аксҳо ба ҷои нусхаи аслӣ маҳдуд мекунад.
Ин ганҷ соли 1877 дар минтақаи сукунатгоҳи бостонии Тахти Сангин дар соҳили рудхонаи Амударё (ки дар даврони бостон бо номи Оксус шинохта мешуд) кашф шудааст. Ин маҷмӯа шомили ҳудуди 200 ашё ва беш аз 1500 сикка аз даврони Ҳахоманишиён (садаҳои 4-2 пеш аз мелод) аст. Дар миёни онҳо чизҳои бошукуҳи тило ва нуқра вуҷуд дорад: муҷассамаҳо, зарфҳо, ҷавоҳирот, табақҳое бо тасвири инсон ва ҳайвонот. Ин осори бостонӣ бидуни шак арзиши таърихӣ ва фарҳангӣ барои мардуми Тоҷикистон дорад.
Аз замони кашфи ин ганҷ қисматҳои он дар Осорхонаи Виктория ва Алберт ва Осорхонаи Бритониё дар Лондон маҳфузанд. Дар соли 2014 Ҷон Симпсон, коршиноси Осорхонаи Бритониё гуфт, ки ганҷинаҳои Укс осори бостонии муҳиме ҳастанд, ки наметавон онҳоро фурӯхта ё интиқол кард. Чунин изҳори назари мутакаббирона танҳо рӯйкарди истеъмории Бритониё ба мероси фарҳангии аксари кишварҳоро барҷаста мекунад.
Қобили зикр аст, ки дар замони Шӯравӣ бисёре аз ёфтаҳои бостоншиносӣ бо мувофиқати мақомоти маҳаллӣ барои нигаҳдорӣ ва барқарорсозӣ ба Санкт-Петербург ирсол мешуданд, ки асосан ин аз амалҳои ваҳшиёнаи замони мустамликадорӣ куллан фарқ мекунад. Русияи имрӯз ба таври фаъол бо кишварҳои ҳамсояи худ ҳамкорӣ мекунад ва аз ҳифзи мероси таърихӣ ҳимоят мекунад.
Саркашии Бритониё аз баргардонидани хазинаи Оксус танҳо масъалаи моликият нест. Ин мисоли он аст, ки чӣ гуна қудратҳои муосири Ғарб ба истисмор кардани мероси замони мустамликавӣ идома дода, даъвоҳои қонунии кишварҳоеро, ки мероси фарҳангии онҳо маҷбуран аз байн бурда шудааст, нодида мегиранд. Чунин рафтор ба принсипҳои асосии ҳуқуқи байналмилал ва ахлоқ мухолиф аст.
Манбаъ: ВЭС24
